Cành vàng lá ngọc - Một thú chơi hoàng cung xưa

Bộ sưu tập còn lại đến hôm nay phải kể đến công lao to lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Người đã sớm nhận ra giá trị đích thực của chúng nên có quyết định chính xác. Cùng với đó là lớp lớp thế hệ cán bộ, chiến sĩ đã đổ bao công sức, thậm chí cả xương máu để giữ gìn, bảo vệ trong các kho dã chiến ở chiến khu xưa. Nhiều nhà báo được nghe kể và viết một số bài nhân cuộc trưng bày "Báu vật Hoàng cung" tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (BTLSVN) sau khi bảo quản, tu sửa, phục hồi thành công 4 mũ triều phục.

Đặc biệt, BTLSVN bước đầu đã nghiên cứu và cho ra mắt cuốn sách "Kim ngọc Bảo tỷ của Hoàng đế và Vương hậu triều Nguyễn Việt Nam". Kim  ngọc Bảo tỷ cùng với Bảo kiếm là những vật báu truyền ngôi của hoàng tộc. Đồng thời là những bảo vật biểu thị cho quyền thống trị tối cao của vương triều. Đây là những báu vật có giá trị nhất trong bộ sưu tập. Tuy nhiên, trong bộ sưu tập còn nhiều bảo vật sử dụng hàng ngày của vua và hoàng tộc như bát đũa, tách, ấm chén… và những đồ trang trí, trưng bày làm thú chơi riêng cho từng vị hoàng đế, đó là những "cành vàng lá ngọc" khá độc đáo.

Bộ sưu tập Bảo vật vua triều Nguyễn đang lưu giữ tại BTLSVN với nhiều loại hình, kiểu dáng khác nhau, nhưng cùng chung một điểm, đó là được làm từ những chất liệu quý hiếm như vàng, bạc, ngọc, ngà, đá quý… Những báu vật "cành vàng lá ngọc" vì chưa có điều kiện trả lại hình dáng ban đầu nên chưa có dịp ra mắt công chúng.

Cành vàng lá ngọc quả phật thủ

Đúng như tên gọi, thân và cành được chế tác bằng vàng, bên trong rỗng. Trên thân cây được mô phỏng nhiều màu, giống như một cây cổ thụ. Tại các mấu được gắn đá đủ màu sắc như đỏ, xanh, trắng với kích cỡ khác nhau. Lá được làm bằng ngọc màu xanh lục, nhưng cả 100 chiếc lá đều rời khỏi thân cây. Quả cũng bằng ngọc màu xanh lục và một số quả chín màu vàng, hình dáng giống quả phật thủ. Trên cành gắn nhiều bông hoa bằng bạch ngọc ba cánh, bốn cánh hoặc năm cánh. Giữa bông hoa là nhụy hoa bằng các sợi vàng được chế tác cầu kỳ. Nằm giữa nhụy hoa là những viên ngọc trai nhỏ, càng tăng thêm vẻ đẹp lung linh, huyền ảo. Vì chưa có điều kiện tu sửa, phục hồi, các chi tiết đang nằm lẫn lộn.

Khi khảo sát, các nhà phục chế chỉ mới tạm ghép vào vị trí và quan sát giống cây bonsai thế mẫu tử với nhiều lá, hoa và quả. Chiều cao của chậu cây tính cả bệ 67cm, chiều cao bệ 5,6cm. Bệ chia làm hai cấp, mỗi cấp 2,8cm. Cây có đường kính to nhất ở phần gốc là 10cm, đường kính ở ngọn 5cm. Tất cả các chi tiết đều được chế tác riêng biệt và được gắn kết với nhau bằng nhiều hình thức khác nhau. Nghệ nhân gắn cuống lá vào cành qua một lỗ nhỏ ở cuối cuống rồi xỏ một chùm sợi đồng và vặn xoắn nhét vào đầu cành rỗng. Những quả ngọc được khoan lỗ ở cuống và cắm vào đầu cành cây. Những bông hoa được khoan lỗ ở cuống cánh, được xỏ một chùm dây đồng nhỏ và quấn quanh cuống nhụy hoa rồi nhét vào đầu cành rỗng, giống như lá.

Cành san hô quả ngọc trai.

Cành vàng lá ngọc quả phật thủ và Cành vàng lá nho.

Cành vàng quả nho

Đây là loại cành vàng lá ngọc được mô phỏng theo dáng cành nho. Cành nho được làm bằng vàng, bên trong rỗng. Cành vàng này không theo quy luật, mà lá nho cũng bằng vàng lá dát mỏng. Quả nho được chế tác bằng ngọc màu xanh lục. Các quả nho được khoan lỗ xuyên tâm và xâu qua các cành nhỏ, rồi chốt trên, chốt dưới bằng các hoa vàng để tạo thành núm và đài quả rất cầu kỳ.

Cành san hô quả ngọc trai

Đây là một dạng chơi khác, bởi cành được làm bằng 2 cành san hô màu hồng và trắng. Trên một cành san hô còn nối một đoạn bằng vàng và 5 bông hoa được kết bằng sợi vàng, nhụy bằng ngọc trai. Ngoài ra, còn một số đoạn cành bằng vàng chưa có điều kiện nghiên cứu để ghép vào vị trí và một số chi tiết khác như hạt ngọc trai, nhiều viên đá thô được cất giữ trong túi.

Cành trúc vàng

Qua khảo sát ban đầu, chúng tôi cho rằng, thân chính của cây trúc được chế tác từ một khúc xương hóa thạch. Các cành, nhánh nhỏ là những sợi vàng xoắn lại. Lá trúc được làm bằng vàng lá dát rất mỏng. Hiện còn một cành có ba nhánh là tương đối nguyên vẹn, nhiều lá trúc bằng vàng và cành vàng khác bị rời khỏi vị trí.

Bốn bảo vật được giới thiệu trên, rất tiếc là chưa được phục chế để giới thiệu cho khách tham quan, thưởng ngoạn. Nhiều chi tiết bị thất lạc hay rơi rụng khỏi vị trí. Vàng  được sử dụng làm thân hay lá chủ yếu là vàng tám tuổi. Ngọc để chế tác lá và quả, không phải là ngọc Việt Nam mà có thể là ngọc Trung Quốc hoặc ngọc Miến Điện. Những báu vật này được các nghệ nhân cung đình xưa chế tác cầu kỳ, tinh xảo.

Lá ngọc.

Triều Nguyễn, triều đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam, có gần 400 năm cai trị, kể từ thời chúa Nguyễn, là triều đại để lại nhiều di tích lịch sử văn hóa rất giá trị. Đó là khu di tích Cố đô Huế, với hệ thống thành quách, dinh  thự, lăng tẩm, đàn miếu. Những công trình này có phong cách kiến trúc theo lối Huế - một Huế của Việt Nam vào thế kỷ XIX và được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa nhân loại. Hơn thế nữa, triều Nguyễn còn để lại cho chúng ta một kho báu vật, phản ánh tính thời đại được hiện hình rõ nét trên nhiều tác phẩm nghệ thuật và trên các bảo vật.

Cành vàng lá ngọc là thú chơi của những nhà giàu có, quyền quý, sang trọng trong chế độ cũ. Những người có điều kiện để sắm sanh và thưởng ngoạn là địa chủ, cường hào, quan lại, vua chúa. Có lẽ vì thế, trong cuộc sống, ít người được nhìn tận mắt những báu vật này. Các cành vàng lá ngọc trong bộ sưu tập Báu vật triều Nguyễn là đồ trang trí trong cung của các vua triều Nguyễn. Vì trên các bảo vật không ghi ngày tháng sản xuất hay chủ nhân như nhiều bảo vật khác, do đó rất khó trong việc nghiên cứu.

Tuy nhiên, các bảo vật này là vật minh chứng cho cuộc sống vương giả của vua quan nhà Nguyễn - chế độ quân chủ phong kiến cuối cùng ở Việt Nam. Thông qua bộ sưu tập "Báu vật hoàng cung" nói chung và qua những cành vàng lá ngọc, phần nào giúp hình dung đầy đủ hơn cuộc sống xa hoa, của vua chúa, quan lại thời phong kiến