Nghệ nhân Hà Thị Cầu – Người thầy của tôi

Kể cũng lạ, thầy trò chúng tôi hai thế hệ cách xa và hai cuộc sống cũng khác biệt. Nghệ nhân Hà Thị Cầu đã ở vào tuổi cửu thập niên và sống ở nông thôn, còn tôi là thế hệ trẻ và đang sống giữa thủ đô Hà Nội. Cho dù không gian, thời gian và cuộc sống có xa cách bao nhiêu, có khác biệt đến chừng nào, nhưng tâm hồn của thầy trò tôi vẫn giống nhau, đó là tấm lòng yêu quý nghệ thuật dân gian truyền thống của cha ông. Vì yêu quý nghệ thuật dân tộc mà tôi đã "tầm sư học đạo" tìm tới nghệ nhân Hà Thị Cầu để xin được làm học trò của bà. Đó chắc chắn phải là cái duyên mới khiến tôi gặp được bà.

Lúc đầu có nhiều người hỏi tôi tại sao không học những môn nghệ thuật tân tiến, "thời thượng" cho sang trọng và có nhiều tiền, mà lại đi học hát xẩm, môn nghệ thuật dành cho những người nghèo khó đi hát rong ở đầu làng, xó chợ để đắp đổi tháng ngày?

Nếu không vững lập trường, không nhận thức đầy đủ về giá trị của nghệ thuật dân gian truyền thống thì chắc gì hôm nay tôi có thể tay kéo đàn, miệng hát được những điệu xẩm mà nghệ nhân Hà Thị Cầu truyền dạy cho.

Trình độ nghệ thuật hát xẩm của nghệ nhân Hà Thị Cầu đã đạt tới đỉnh điểm, còn tôi chỉ mới là cái bóng của bà, cho dù đã được những người yêu mến gọi là "nghệ sĩ hát xẩm tài năng"… Tôi luôn ước mơ học được nhiều vốn liếng và ngón nghề độc của nghệ nhân Hà Thị Cầu, bởi bà là một bảo tàng sống về nghệ thuật hát xẩm ở Việt Nam. Có thể nói nghệ nhân Hà Thị Cầu là người làm nghề này lâu nhất, biết nhiều làn điệu bài bản xẩm nhất, hát hay nhất và sống cao niên nhất.

Trong những năm cuối của thập niên đầu thế kỷ XXI, tôi đã nhiều lần tìm về quê bà ở Yên Mô, Yên Phong, Ninh Bình để học hát xẩm của bà và đưa nghệ nhân Hà Thị Cầu lên Hà Nội để truyền nghề và biểu diễn hát xẩm, đặc biệt là hai đêm diễn tại Nhà hát Lớn Hà Nội do Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy Văn hóa Dân tộc Việt Nam (NCBT4 & PHVHDTVN) tổ chức.

Nghệ nhân Hà Thị Cầu và học trò.

Qua những buổi diễn đặc biệt này, từ những nhà lãnh đạo đến văn nghệ sĩ, trí thức và công chúng thủ đô,  mọi người mới thấy hết tài nghệ của nghệ nhân Hà Thị Cầu - một con người dành trọn cả cuộc đời chỉ theo một nghề hát xẩm. Dù cho cuộc sống biết bao biến đổi, khó khăn - chồng bà ông Chánh Trương Mậu bỏ bà ra đi khi bà mới 28 tuổi, 7 đứa con thì chết 4 còn 3 phải cho đi một đứa vì quá đói nghèo.

Chuỗi đời cơ cực kéo dài, nhưng bù lại, trời đã cho bà một giọng hát tuyệt vời, cho đến tuổi già vẫn không suy giảm. Bà không những học được hầu hết các điệu xẩm, bài xẩm từ xa xưa mà còn sáng tác ra những bài xẩm mới để phục vụ cho cách mạng như bài "Theo Đảng trọn đời" mà mỗi khi bà cất lên tiếng hát là làm lay động lòng người ….

Tôi nhớ hôm ở Nhà hát Lớn Hà Nội, sau khi nghe bà hát, ông Phạm Quang Nghị, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy Hà Nội đã bước lên sân khấu chúc mừng bà và tặng bà 4 triệu đồng. Còn Viện sĩ Nguyễn Giao - nguyên Tổng giám đốc (TGĐ) Vietsoptro, thành viên của Trung tâm - NCBT & PHVHDTVN sau khi nghe nghệ nhân Hà Thị Cầu hát đã chạy ra phố mua tặng bà một đôi bông tai vàng 3 chỉ, báu vật mà bà ước mơ cả đời nhưng bây giờ mới có từ tấm lòng cao cả của một trí thức hiện đại rất yêu thích, quý trọng nghệ thuật dân gian truyền thống.

Cũng vậy, GS Hoàng Chương - TGĐ Trung tâm NCBT & PHVHDTVN đã thay mặt hội đồng giải thưởng Đào Tấn trao tặng bà giải thưởng cao quý này tại sân khấu Nhà hát Lớn Hà Nội. Bà Cầu coi đây là nguồn động viên lớn đối với bà trong những năm tháng cuối đời và nguyện rằng "ngày nào, năm nào, tháng nào còn sống thì còn đem hết sức mình ra truyền dạy cho những ai tìm đến với bà…".

Là nghệ nhân nắm chắc các yếu tố nghệ thuật hát xẩm cổ truyền lại có tấm lòng yêu thương rộng mở, bà Cầu (chúng tôi thường gọi thân mật bà là bu Cầu) đã truyền dạy cho chúng tôi nhiều điệu hát xẩm tiêu biểu như: Xẩm Thập ân, xẩm Huê tình, Xẩm chợ… Có lẽ bà đã coi tôi là đứa học trò cưng và đã truyền cho tôi nhiều bí quyết nghệ thuật trong đàn và hát, làm sao cho thật rõ chất xẩm - trữ tình, da diết, đượm buồn nhưng cũng rất dí dỏm lạc quan đó là tiếng nói, tiếng lòng của người hát xẩm bày tỏ với đời, với người nghe là trong cuộc sống dù có vất vả, khổ đau, thì con người cũng cần phải lạc quan, phải yêu thương giúp đỡ lẫn nhau để vượt qua số phận… Đó là tiếng nói thiết tha của người mẹ nghèo phải mang nặng đẻ đau không chỉ suốt chín tháng mười ngày mà còn vất vả nuôi con khôn lớn trong cảnh đói nghèo…

Cũng bằng tiếng đàn réo rắt và giọng hát đặc biệt trời cho, nghệ nhân Hà Thị Cầu đã làm xúc động hàng vạn người qua bài "Theo Đảng trọn đời" do bà sáng tác, dù bà không biết chữ. Một vài nghệ sĩ hiện nay đã học được và diễn được bài hát này của bà Hà Thị Cầu nhưng nghe chừng vẫn còn chưa đạt tới điểm gây cảm xúc mạnh cho người nghe như nghệ nhân Hà Thị Cầu. Thật khó mà đạt tới được cái đích của một nghệ nhân thiên phú, về tài năng lại được tôi luyện ngày đêm với nghề xẩm trong non một thế kỷ như bà.

Với vốn liếng được bà truyền dạy cho, tôi đã tiếp thu, phát huy và quảng bá nghệ thuật hát xẩm  không chỉ trong nước mà cả ở nước ngoài, từ châu Á đến châu Âu và cả nước Mỹ nữa. Ở đâu tiếng hát xẩm của học trò nghệ nhân Hà Thị Cầu cũng được người nghe cổ vũ, hoan nghênh. Bà Hà Thị Cầu “báu vật dân gian” mất đi, chúng tôi những người làm văn nghệ dân tộc cảm thấy bị hẫng hụt, không biết lấy gì bù đắp được cái khoảng trống nghệ thuật đặc biệt này. Đó là nghệ thuật hát xẩm với đầy đủ ý nghĩa của nó, bởi người nghệ nhân vừa đàn, vừa hát nói thay tâm trạng của người nghe.

Nhưng, dù sao tôi cũng cảm thấy tự hào là người kế nghiệp của nghệ nhân lớn Hà Thị Cầu và cũng đã bước đầu được mọi người yêu quý, như câu thơ đầy ý nghĩa của nhà thơ Nguyễn Thế Kỷ: Bà Cầu xẩm đỏ Yên Mô - Tuyết Hoa xẩm đỏ Thủ đô anh hùng.

Hà Nội, ngày 5 tháng 3 năm 2013

NS Mai Tuyết Hoa

(Viết sau khi tiễn đưa nghệ nhân Hà Thị Cầu về nơi an nghỉ cuối cùng)