Nụ cười của A Biu
Trái tim của lửa
Gõ nhẹ tiếng chiêng khi bước vào ngôi nhà của A Biu, chỗ cổng vào A Biu đã treo sẵn dàn ching chiêng, để mỗi khi ai vào đều tò mò gõ thử. Dàn chiêng ấy như chiếc chuông cửa, gõ vào đó và báo hiệu cho mọi người biết họ sắp bước vào một thế giới của văn hóa Barnah được gìn giữ gần như nguyên bản ở làng Plei Klech (xã Ngọk Bay, thành phố Kon Tum) này, nơi mà mỗi khi ai đó muốn tìm và muốn hiểu về Barnah, họ đều tìm về đây.
Sáng, A Biu không có nhà vì bận đi chỉnh chiêng cho một làng cách đó hơn 10km. Đó là một phần công việc thường ngày của A Biu, ngoài việc đi dạy các lớp cồng chiêng, đi chỉnh chiêng hoặc đi biểu diễn thì A Biu chỉ ở nhà đón khách. Bất kể khách là ai, đến từ đâu, bao nhiêu tuổi cứ đến, A Biu đều niềm nở như người trong nhà. Người nhà bảo: “A Biu sắp về đấy”. Hóa ra thấy khách chờ nên người nhà gọi cuộc điện thoại ngắn gọn và có lẽ rất đỗi bình thường như bao ngày khác vậy.
 |
| A Biu bên dàn chiêng quý của mình. |
Nhà của A Biu bây giờ vẫn là ngôi nhà sàn kiểu nhà Barnah, hàng cột hiên trang trí hoa văn đậm màu Barnah, song cửa sổ đẽo gọt cầu kỳ theo đường dích dắc. Gầm sàn tận dụng bày đồ dệt thổ cẩm, măng khô, mật ong rừng... để chào mừng khách du lịch. Trước nhà là một khoảng sân có cây nêu, treo đầy cồng chiêng, trống và có cả đàn T’rưng, nơi ông và nhiều lớp con cháu thường trình diễn mỗi khi khách tới tham quan. Nhìn từ xa có thể nhận ra ngay điều đặc biệt trong ngôi nhà này, chủ nhà phải thật sự đam mê, tâm huyết với những giá trị văn hóa dân tộc thì mới có thể bài trí ngôi nhà đậm chất Tây Nguyên như vậy. Nhưng trước đấy, phải lâu lắm A Biu bắt nhịp được “du lịch hommestay”, vì với A Biu, du lịch là cái gì đó quá mới mẻ.
Vài chục phút sau cuộc điện thoại, A Biu về trên con chiến mã Win 100 màu đỏ đã dùng nhiều năm. Người đàn ông 65 tuổi nhưng dáng cao gầy vẫn rắn chắc, mái tóc dài rủ qua vai, khuôn mặt dễ gần bởi nước da nâu sạm nắng gió cao nguyên và đôi mắt tinh anh của người sống nhiều ở rừng cùng nụ cười chúm chím. A Biu tay bắt mặt mừng như đón người thân lâu ngày về gặp...
Vít nhẹ cần rượu dưới sàn, A Biu thủng thẳng kể về cuộc đời mình. Với A Biu, văn hóa Barnah vốn là cái gì mông lung lắm, A Biu không biết nữa. Chỉ biết rằng, cái tiếng của A Biu là tiếng Barnah, cách sống của A Biu cũng là Barnah, cái tay đánh chiêng, cái tay cầm dùi đàn T’rưng, cái chân đi khắp vùng, cái mắt cái bụng tìm về nhạc cụ, tất cả đều là Barnah hết. Tôi chỉ cười, bảo A Biu rằng tất cả đều là văn hóa đấy. A Biu cũng cười, vẫn nụ cười chúm chím.
Gần nửa thế kỷ rồi, A Biu chưa một lần ngơi nghỉ. 5 tuổi đã được theo cha đi nhiều lễ hội, nghe cha đánh cồng chiêng, tiếng chiêng lẫn cả vào trong giấc ngủ, lẫn cả vào những chiều lên rẫy, lẫn cả trong khao khát như chàng chiến binh đi tìm nữ thần mặt trời ở tuổi 17. Mấy mươi năm qua, chẳng ai còn nhớ bước chân A Biu đã đi lang thang những đâu để tìm ching chiêng, đàn, trống, tượng gỗ... rải rác trong cộng đồng Barnah. Nhưng người làng vẫn nhớ chuyện lúc A Biu lấy vợ ở riêng, mê chiêng quá nên giấu vợ, bán con bò đi để mua được bộ chiêng quý và sưu tập thêm nhiều loại khác.
 |
| A Biu chỉnh chiêng. |
“Hồi ấy, mình nghèo lắm. Thích chiêng mà không có tiền mua, mình đi rừng đi rẫy, làm đủ tiền là lại mua chiêng. Không có tiền mua cả bộ, mình mua từng cái mang về. Có nhiều cái chiêng lạ lắm, không giống tiếng chiêng, mình lại phải sửa. Mình có chiếc búa chỉnh chiêng từ bên Lào đổi bằng chiếc vòng tay của cha mình để lại. Có chiếc búa ấy mình mới làm được tiếng chiêng hay như thế”, A Biu kể lại. Khi chạm đến di sản chinh chiêng, ngôn ngữ và đời người Barnah, A Biu vụt trở thành con người khác, như cá bơi trong nước.
A Biu chỉ vào ngực mình, bên có trái tim và bảo: “Nếu không có cái bụng lúc nào cũng có lửa này, chắc mình không làm được thế!”. Và chắc chẳng ai ngờ, vào thời điểm huy hoàng, A Biu có tới 12 bộ chiêng cổ, một tài sản “khủng khiếp” đối với người Barnah lúc bấy giờ. Nhưng rồi, có những bộ chiêng ông tặng cho bảo tàng, dù có người trả ông tới cả trăm triệu mỗi bộ. Ông không bán bao giờ. Lúc cần tiền nhất đã qua rồi, ông còn muốn gì tiền nữa, A Biu chỉ muốn người cần chiêng yêu Barnah như ông vậy.
Giờ, A Biu còn 7 bộ chiêng, tất cả đều là chiêng quý có tuổi đời hàng trăm năm. Có những chiếc chiêng đổi bằng vài con bò, vài con trâu. Chừng đó đủ để mọi người biết được công tìm và giữ những bộ chiêng ấy giữa thời kỳ “chảy máu cồng chiêng” của lão tóc dài này lớn lao biết nhường nào. A Biu khoe với tôi cái ching lớn nhất, vẫn còn đượm nhiều vết máu con trâu cúng Yàng trong mùa lễ hội, vẫn còn hằn hàng trăm vết búa chỉnh chiêng gõ vào để ching này mang linh hồn của làng gửi đến thần linh.
Đó là một trong những bộ chiêng quý có tên là Klang Brông (còn gọi là chiêng Đại bàng). Đây là một trong “tứ đại kỳ chiêng” vô cùng quý của người Barnah. Bộ chiêng này có 12 chiếc. Trong đó, chiêng cái hay còn gọi là chiêng mẹ dày và nặng khoảng 12 kg, được gò bằng đồng với vân nổi khắc trên mặt chiêng giống cánh chim đại bàng đang xòe rộng, đánh một tiếng nghe rung đều, âm vang khắp không gian.
Không chỉ ching chiêng, A Biu còn miệt mài với dân ca, những khan, những thổ cẩm, những nhạc cụ khác như đàn T’rưng, trống... để giữ gìn nguyên vẹn hồn cốt Barnah. A Biu bảo giữ không chỉ cho mình, cho làng, mà cho con cháu đời sau, cho cả người Barnah ở khắp vùng cao nguyên này. Nói rồi, A Biu cầm hai chiếc dùi dạo nhẹ trên chiếc đàn T’rưng để ở giữa sân. Tiếng đàn T’rưng của nhẹ nhàng mà thanh thoát, mang đầy khắc khoải về hoài niệm về âm thanh xa xưa. Tiếng đàn không cầu kỳ, phức tạp mà tinh tế, từng âm bậc hòa tấu như mang cả hơi thở, nhịp sống hoang sơ của vạn vật trở về.
 |
| A Biu được công nhận là nghệ nhân ưu tú. |
A Biu thả hồn mình vào tiếng của nứa tre, tiếng của ông bà linh hiển, của rừng thiêng màu nhiệm. Nhịp T’rưng có lúc chậm rãi róc rách như suối chảy, có lúc dập dồn phóng túng như bước chân hàng trăm chiến binh trên bazan rầm rập thắng trận trở về, có lúc khoan thai thư thả như ngọn gió tự do đầy kiêu hãnh của người Barnah trên mảnh đất này...
Nụ cười A Biu
Lâu rồi, người ta đã quên A Biu từng là một thầy giáo. Bao mùa trăng, A Biu lặn lội qua từng con suối, qua từng sườn đồi để tìm lũ trẻ dạy học. Hơn 15 năm làm thầy giáo, không biết bao lần A Biu thổn thức khi thấy lũ trẻ chờ đến lớp. Những mùa lũ tràn về, lũ trẻ trong làng sâu đứng bên mép nước nhìn đôi chân trần của A Biu lội qua sông qua suối mà đầy lo lắng. A Biu cũng từng làm phó hiệu trưởng nhiều năm nhưng rồi người ta không cần A Biu làm hiệu trưởng nữa.
A Biu về làng nhưng vẫn đi dạy, dạy cho lũ trẻ trong vùng biết cái trống cái chiêng, biết cầm dùi từ lúc vừa 5 tuổi, biết chơi T’rưng khi đứng chưa tới ngang ngực. A Biu còn thường xuyên được mời sang các trường văn hóa nghệ thuật của các tỉnh bạn như Gia Lai, Đắk Lắk để dạy cồng chiêng... A Biu đi các làng, dạy cho thanh niên cách chỉnh chiêng. Mỗi lần dạy hoặc đi chỉnh chiêng cho các làng, A Biu được trả công bằng tiền nhưng không lấy. Chỉ mong người làng giữ được lửa chiêng trong mỗi cái bụng người Barnah mà thôi.
A Biu không còn làm thầy giáo nữa nhưng vẫn dạy cho nhiều người. Rồi cuối tháng 11 năm ngoái, A Biu được Nhà nước công nhận là Nghệ nhân ưu tú. Người làng nườm nượp đổ đến nhà A Biu để chúc mừng. A Biu đứng giữa sân nhà, mang cái chiêng quý nhất ra chơi, mang cái bụng mình ra giãi bày bằng những ting tong của T’rưng. A Biu cất giọng trầm ấm một khúc hát bằng tiếng mẹ đẻ. Mấy đứa trẻ lớp 2, lớp 3 lạ lùng, tò mò chăm chú nghe. Có lẽ, lần đầu chúng thấy ông trong hình ảnh một người nghệ sĩ phiêu lãng như thế. Lũ làng ngồi yên lặng nghe như thấm từng chút một lời bài hát, giọng người hát.
A Biu hát say đắm và mê mẩn. Tiếng ching chiêng ngưng lâu rồi, tiếng T’rưng ngưng lâu rồi, tiếng hát ngưng lâu rồi nhưng chẳng ai muốn rời đi. Nhiều người lại cất giọng: “Hát tiếp đi! Chơi tiếp đi, cho hết lời trong bụng đi để chúng tôi nghe!” và ông lại nâng ching chiêng lên sát bên người, lại gõ, lại hát, say sưa và rưng rưng như lá gió đại ngàn réo rắt.
 |
| Đội cồng chiêng của A Biu trong một lễ hội. |
Giờ thì ở chỗ của A Biu có một đội chiêng hàng chục người, với những màn biểu diễn hằng tuần hằng tháng ở khắp nơi. A Biu dạy đánh chiêng cho lũ nhỏ, dạy chỉnh chiêng cho thanh niên, dạy không chỉ cho người Barnah mà cả người nơi khác. Những lúc ấy, A Biu đều nở nụ cười chúm chím đặc trưng đầy mãn nguyện.
Từ ngày bắt nhịp hiện đại, được sự động viên của người nhà và chính quyền địa phương, A Biu mở homestay tại ngôi nhà sàn của mình. Mà như cán bộ bảo, gìn giữ thì phải phát huy, phải cho nhiều người thấy cái hay, cái đặc sắc của văn hóa Barnah, phải lan truyền được trong cộng động, phải rất nhiều thứ nữa thì hồn cốt Barnah mới được lưu truyền mãi mãi. A Biu nghe ưng cái bụng quá, cũng chẳng mất nhiều công sức, thời gian, ngôi nhà và khuôn viên của ông biến thành một làng Barnah thu nhỏ với đầy đủ những cung bậc cảm xúc, đầy đủ những chiêng trống, tượng, thổ cẩm, ẩm thực và con người hiện hữu. Đó là cách thức mà ông chọn để có thể vừa lưu giữ, vừa truyền ngọn lửa yêu thích âm nhạc dân tộc, lan tỏa các giá trị văn hóa đến cộng đồng.
Nhiều du khách cả trong và ngoài nước đến đây rất thích thú với những vật dụng A Biu sưu tầm được như ché, chiêng cổ... Họ cùng ngắm cổ vật, thưởng thức những điệu múa xoang, những bài dân ca tha thiết hòa cùng âm thanh rộn ràng của cồng chiêng, thưởng thức những ngụm rượu cần nồng nàn giữa núi rừng Tây Nguyên vang vọng.
Chiều nhuộm tím cao nguyên, bên nhà sàn, A Biu lục tục chuẩn bị bếp lửa, đêm nay có đoàn khách nước ngoài đến đây nên A Biu phải chuẩn bị. Vẫn dáng người cao gầy rắn chắc, mái tóc dài rủ qua vai, khuôn mặt quắc thước và nước da nâu sạm nắng gió, A Biu mang trong mình những hương thầm, sắc ẩn của đại ngàn, lặng thầm đi giữa những bazan nhuộm đỏ dấu chân người trong hành trình văn hóa. Tôi thấy ở lão già làng này sự bình tâm làm điều mình cho là đúng. Và trong ánh mắt A Biu có những niềm tin chắc nịch như cây rừng, dữ dội tựa con nước Đắk Bla vậy.
