Cuộc hiện đại hoá thứ 5 ở Trung Quốc

Sau khi trải qua những bước thăng trầm, cuối năm 1978 Chủ tịch Trung Quốc (TQ) Đặng Tiểu Bình đã trở lại lần thứ ba tham gia chính trường TQ. Vị trí và quyền lực của ông trong bộ máy Đảng và Nhà nước TQ dần được khẳng định và bắt đầu từ đây cho đến những năm cuối đời, Chủ tịch Đặng Tiểu Bình với tư cách là “Tổng Công trình sư của cải cách và mở cửa” đã chèo lái đất nước TQ từ chỗ tụt hậu, nghèo nàn và “đại loạn” trong Cách mạng văn hóa trở thành một cường quốc hùng mạnh với 4 hiện đại hóa nổi tiếng được đề ra tại Đại hội Đảng Cộng sản TQ lần thứ XI năm 1978.

Trong khi các ngành kinh tế, khoa học kỹ thuật, quân sự, công nghiệp, nông nghiệp được hiện đại hóa mạnh mẽ thì ngành Công an TQ một mặt đang đứng trước các nguy cơ tụt hậu, một mặt luôn phải đối mặt với những yêu cầu mới về tăng cường công tác bảo vệ bí mật quốc gia, đấu tranh với các hoạt động tình báo, gián điệp và các hoạt động tội phạm nhằm tạo sự ổn định chính trị - xã hội để chấn hưng nền kinh tế.

Sau hơn 30 năm thành lập (1949-1978), Công an TQ hầu như đứng biệt lập với thế giới: về tổ chức bị ảnh hưởng nặng theo mô hình quân sự; quân phục không đẹp và nhìn người cán bộ công an thiếu sự chính quy; trình độ pháp luật quốc tế và ngoại ngữ của cán bộ hạn chế. Hệ thống tổ chức Công an TQ chưa khoa học, bộ máy cồng kềnh, không phân định rõ các chức năng quản lý nhà nước và chức năng tác chiến cụ thể. Hệ thống nhà trường nặng về dạy lý luận, ít thực hành. Trong khi hầu hết các nước trên thế giới tổ chức hai hệ thống cảnh sát và tình báo độc lập thì tổ chức Công an TQ quá tải trong điều kiện cải cách và mở cửa.

Là người thông minh, nhạy bén và rất thực tiễn, Chủ tịch Đặng Tiểu Bình đã rất nhanh nhận ra khiếm khuyết này trong đường lối hiện đại hóa của mình”. Cuộc hiện đại hóa thứ 5” như các nhà báo nước ngoài vẫn thường gọi đã ra đời ở TQ (về sau Chủ tịch Đặng Tiểu Bình còn có một “sửa sai” lớn nữa là phát triển Thượng Hải với mô hình Khu phố Đông nổi tiếng). Ngành Công an TQ bắt đầu cuộc hiện đại hóa của mình từ đầu những năm 80 thế kỷ trước.

Điểm đột phá hiện đại hóa đầu tiên của ngành Công an TQ là tổ chức lại hệ thống Công an TQ theo mô hình chung của thế giới.

Tháng 6/1982, Đại hội đại biểu nhân dân toàn quốc thông qua việc thành lập Bộ An ninh quốc gia. Ngày 1/7/1983, Bộ An ninh quốc gia TQ chính thức đi vào hoạt động và đảm nhiệm toàn bộ các công tác tình báo chiến lược, bảo vệ an ninh đối ngoại bên ngoài biên giới quốc gia. Bộ Công an đảm nhiệm toàn bộ công tác an ninh, trật tự trong nước, kể cả công tác biên phòng. Chính phủ TQ cũng thành lập Tổng bộ Cảnh sát vũ trang trực thuộc Quốc vụ viện và do Bộ trưởng Bộ Công an kiêm chức Chính ủy.

Nếu như trước đây ngành Công an TQ tổ chức theo cấp bậc hàm: cấp sĩ, cấp úy, cấp tá, cấp tướng giống như bộ máy quân sự thì từ năm 1982 TQ đã chính thức bãi bỏ các cấp hàm này. Các cấp hàm của CBCS Bộ Công an, Bộ An ninh quốc gia và Tổng bộ Cảnh sát vũ trang tổ chức theo hệ thống cấp hàm cảnh sát của thế giới. Hệ thống cấp bậc hàm của Công an, Cảnh sát TQ bao gồm: chiến sĩ (constabie) bậc1,2; thanh tra sơ cấp (superintendent) bậc 1, 2, 3; thanh tra trung cấp (supervisor) bậc 1, 2, 3; thanh tra cao cấp (commissioner)  bậc 1, 2, 3. Bộ trưởng Công an và Bộ trưởng An ninh quốc gia có cấp hàm Tổng Thanh tra cảnh sát (Commissioner General), Thứ trưởng có cấp hàm Phó tổng Thanh tra cảnh sát (Deputy Commissioner General). Mặc dù các lực lượng công an, an ninh quốc gia TQ không phải là lực lượng vũ trang nhưng có thang lương cao nhất nước ngang với thợ mỏ hầm lò và thủy thủ lao động ngoài biển.

Điểm đột phá thứ hai là TQ đã tách được rạch ròi các tổ chức làm nhiệm vụ quản lý nhà nước về an ninh, trật tự và tác chiến trực tiếp với nguyên tắc quản lý nhà nước nổi tiếng được nhà bác học Fayon người Pháp đề ra cách đây hơn 100 năm: “Bộ quản lý đa ngành, đa lĩnh vực nhưng một việc phải do một bộ, một ngành đảm nhiệm là chủ yếu”.

Cũng giống nhiều nước châu Âu, châu Mỹ, châu Á khác, Chính phủ TQ phân cấp rất rõ. Cảnh sát trung ương chỉ tiến hành các hoạt động bảo vệ an ninh, trật tự có quy mô quốc gia, còn các công tác khác như bảo vệ trật tự giao thông, điều tra tội phạm thường, v.v... giao cho cảnh sát địa phương, cơ sở giải quyết hoàn toàn. Trưởng đồn Cảnh sát cơ sở có toàn quyền giải quyết các tội phạm, vi phạm pháp luật thuộc địa bàn mình phụ trách và chỉ chịu sự chỉ huy của Trưởng Công an, Cảnh sát cấp  trên.

Đến thăm Bộ Công an TQ hôm nay sẽ thấy rõ điều này. Với hơn 1,3 tỉ dân nhưng Tổng vụ Phòng chống ma túy Bộ Công an TQ chỉ có 75 cán bộ mà đảm nhiệm toàn bộ các công tác phòng chống ma túy như phòng chống tội phạm ma túy, cai nghiện ma túy, tuyên truyền giáo dục phòng chống ma túy, đảm nhiệm chức năng Văn phòng Ủy ban quốc gia phòng chống ma túy, triệt phá cây thuốc phiện, tình báo ma túy, v.v..

Các Cục, Vụ, Tổng vụ thuộc Bộ Công an TQ không làm nhiệm vụ tác chiến mà chỉ làm quản lý nhà nước, hướng dẫn địa phương. Khi có các vụ án liên quan quốc tế và liên địa phương Bộ Công an thành lập các ban chuyên án và trưng tập cán bộ giỏi ở các khu, tỉnh, thành phố về điều tra, phá án. Xong vụ án ban này giải tán và các cán bộ sẽ trở về các địa phương. Chính vì vậy nên mô hình tổ chức và biên chế Bộ Công an, Bộ An ninh quốc gia nước bạn rất gọn nhẹ và chỉ gồm các chuyên gia giỏi để điều phối, chỉ đạo địa phương.

Đoàn học viện CSND thăm và làm việc tại Đại học Công an Trung Quốc.

Nước bạn còn cải cách đồng bộ quân phục công an, cảnh sát và các trang thiết bị phục vụ tác chiến của ngành. Một ban nghiên cứu cải cách quân phục công an, cảnh sát đã được thành lập và cuối cũng đã đưa ra kiến nghị: học tập mô hình quân phục Cảnh sát quốc gia Nhật Bản và có cải tiến cho phù hợp với điều kiện TQ. Hệ thống trang phục Cảnh sát Nhật Bản đẹp và tiện lợi nổi tiếng thế giới đã được Hàn Quốc và nhiều nước học tập. Vì vậy sau khi TQ thay trang phục mới cho lực lượng Công an, An ninh quốc gia, Cảnh sát vũ trang, người dân rất hoan nghênh. Một bộ quân phục đẹp, tiện lợi cũng làm tăng tính uy nghiêm của người cán bộ công an, cảnh sát trong khi thi hành công vụ.

Cũng giống như nhiều nước, tổ chức bộ máy Bộ Công an, Bộ An ninh quốc gia TQ rất gọn nhẹ. Bộ An ninh quốc gia chỉ có 12 Cục. Cơ quan An ninh quốc gia chỉ tổ chức đến cấp tỉnh. Bộ trưởng Bộ An ninh quốc gia là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng và Ủy viên Quốc vụ viện. Bộ Công an có 23 Cục, Vụ, 5 Học viện, Trường đại học, 4 Viện Nghiên cứu. Bên dưới có 31 Sở, 333 Cục Công an thành phố thuộc tỉnh, 2.861 Cục Công an cấp huyện. Bộ trưởng Bộ Công an là Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Ủy viên Quốc vụ viện.

Điểm đặc biệt ở TQ là để không tăng biên chế của Bộ Công an và gắn kết với các ngành mà công an có nhiệm vụ bảo vệ, Chủ tịch Đặng Tiểu Bình đã thành lập nhiều lực lượng công an biệt phái ở các bộ, ngành như: Cảnh sát Tư pháp trực thuộc Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao để làm nhiệm vụ quản lý và cải tạo phạm nhân, bảo vệ và hỗ trợ tư pháp, chống tham nhũng; Cảnh sát Đường sắt thuộc Bộ Đường sắt; Cảnh sát Hải quan thuộc Bộ Hải quan; Cảnh sát lâm nghiệp thuộc Bộ Lâm nghiệp; Cảnh sát hàng không thuộc Tổng cục Hàng không; Cảnh sát Giao thông thuộc Bộ Giao thông, Cảnh sát Quân sự thuộc Bộ Quốc phòng v.v.. 

Cũng giống như ở nhiều nước, ở TQ các nhà lãnh đạo ngành công an quan niệm tội phạm xảy ra ở cơ sở, cộng đồng nên biên chế ngành cảnh sát phải tập trung chủ yếu ở cơ sở. Cấp cơ sở nhất, của Công an TQ là đồn, trạm  cảnh sát. Bộ trưởng Công an là người thừa ủy quyền của Thủ tướng Chính phủ giải quyết toàn bộ các công tác công an, cảnh sát. Cơ cấu công an, cảnh sát TQ gần giống cảnh sát các nước phương Tây, Cảnh sát quốc gia Nhật Bản. Ở đây Cảnh sát biên phòng, Cảnh sát bảo vệ an ninh nội địa (cơ quan phản gián) cũng nằm trong bộ máy Bộ Công an. Trong bộ máy cơ quan Bộ Công an TQ có Cục  Bảo vệ an ninh nội địa có chức năng tương tự như Tổng cục An ninh của Bộ Công an Việt Nam.

TQ cũng quyết định tham gia INTERPOL từ đầu những năm cải cách và mở cửa, đã đăng cai Hội nghị Đại hội đồng INTERPOL vào năm 1999. Nếu như trước đây Cảnh sát TQ thu thập thông tin chủ yếu qua tiếp xúc trực tiếp với nhân dân thì ngày nay liên lạc chủ yếu qua hệ điện thoại tự động 113. Cứ trong 6 giây lại có một thông tin điện thoại của người dân và khách du lịch báo cho cảnh sát và tính trung bình cứ 20 người dân TQ thì có 1 người liên lạc điện thoại báo tin cho cảnh sát. Các trung tâm Cảnh sát 113 của nước bạn được thành lập đến tận đồn cảnh sát và được nối mạng toàn quốc. Trong suốt 24 giờ người dân TQ và khách nước ngoài đều có thể gọi báo tin về tội phạm đến số điện thoại miễn phí này.

Mặc dù là một nước lớn, lại có hàng trăm triệu khách du lịch đến hàng năm nhưng TQ được Cơ quan Kiểm soát ma túy và Tội phạm Liên Hiệp Quốc (UNODC) đánh giá có tình hình an ninh, trật tự vào loại tốt ở châu Á và thế giới.

Cảnh sát TQ nói chung và Cảnh sát thủ đô Bắc Kinh nói riêng, trừ các cán bộ làm việc tại các đồn cảnh sát cơ sở, rất ít khi mặc quân phục ra ngoài đường. Vì vậy việc ít thấy cảnh sát ngoài đường phố là lẽ đương nhiên. Hơn nữa do công tác điều khiển giao thông, tiếp nhận tin báo tố giác tội phạm,v.v... đã được kỹ thuật hóa cao nên đã hạn chế tối đa số cán bộ cảnh sát làm việc công khai ngoài đường phố.

Do ngành công nghiệp nội địa của TQ đã sản xuất được ôtô, máy tính, điện thoại di động và hầu hết các trang thiết bị kỹ thuật, vũ khí, khí tài tác chiến, kể cả máy bay trực thăng, tàu tuần tra biển nên trang bị của Cảnh sát TQ rất tốt.

Những năm đầu thế kỷ XXI này, bên cạnh những tội phạm truyền thống, nhiều tội phạm mới như tội phạm máy tính, tội phạm khủng bố, hối lộ, bắt cóc tống tiền, tội phạm mua bán phụ nữ và trẻ em xuyên quốc gia,v.v... đã xuất hiện mặc dù không nhiều như một số nước nhưng cũng là những nguy cơ mới với an ninh, trật tự nước bạn.

Chính vì vậy để đáp ứng các yêu cầu bảo bệ công cuộc cải cách và mở cửa, Bộ Công an TQ đã thành lập các cơ quan mới là Cục Chống ma túy, Cục Chống tội phạm máy tính, Cục Chống khủng bố, Các đơn vị làm nhiệm vụ cứu hộ, cứu nạn, các đơn vị cảnh sát gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc v.v...