Nam Phi từng bí mật phát triển vũ khí hạt nhân

Đến ngày 6/8/1977, thông tin này được kiểm chứng bởi nhiều chuyến bay liên tục của một vệ tinh do thám khác của Liên Xô trên vùng trời của địa điểm được xác định là căn cứ thử nghiệm VKHN tại sa mạc Kalahari.

Lập tức, Liên Xô liền cảnh báo cho Mỹ về khả năng xảy ra một cuộc thử nghiệm VKHN của Nam Phi. Và thế là guồng máy tình báo của Mỹ chuyển động để xác định có thật là Nam Phi đã chế tạo thành công VKHN và chuẩn bị thử nghiệm hay không?

Đến tháng 10/1977, các báo cáo của Cơ quan Tình báo trung ương (CIA) và Cơ quan Tình báo thông tin quốc gia (NSA) gửi cho Nhà Trắng đều khẳng định việc Nam Phi chuẩn bị thử nghiệm VKHN là có thật và địa điểm thử nghiệm được xác định là căn cứ quân sự Vastrop trên sa mạc Kalahari.

Nhận định là Nam Phi đã bí mật chế tạo VKHN và chuẩn bị thử nghiệm nên Liên Xô, Mỹ và các quốc gia phương Tây gây áp lực buộc Nam Phi phải đình chỉ việc chế tạo và thử nghiệm này. Chính phủ Pháp đe dọa sẽ đình chỉ các hợp đồng cung cấp các lò phản ứng loại Koeberg cho chương trình xây dựng các nhà máy điện hạt nhân của Nam Phi, đồng thời cũng xét lại nhiều quan hệ khác.

Trước phản ứng mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế, chính quyền Aparthei ở Nam Phi vẫn giữ thái độ im lặng cho đến khi xảy ra sự kiện Vela. Vào ngày 22-9-1979, một vệ tinh do thám loại Vela của Mỹ đã phát hiện hai tia chớp xuất hiện cùng lúc tại một vùng biển phía nam Nam Phi.

Các phân tích dữ liệu do vệ tinh Vela thu nhận được cho biết hai ánh chớp trên phát xuất từ một vụ thử nghiệm VKHN nhỏ dưới biển sâu. Tổng thống Mỹ Jimmy Carter lập tức cho thành lập một hội đồng cấp quốc gia để kiểm tra, thẩm định xem có thực đó là một vụ thử nghiệm VKHN hay không. Và kết luận được đưa ra sau đó khẳng định đúng đó là một vụ thử nghiệm VKHN do Nam Phi thực hiện. Từ đó bùng nổ vụ chính quyền Aparthei ở Nam Phi bí mật xây dựng chương trình chế tạo VKHN và đã tiến hành thử nghiệm.

Theo điều tra của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) thì Nam Phi bắt đầu triển khai chương trình chế tạo VKHN vào năm 1973 dưới thời Thủ tướng John Vorster khi cho thành lập Cơ quan Năng lượng hạt nhân (AEB) có nhiệm vụ nghiên cứu và xây dựng các cơ sở hạ tầng để Nam Phi có thể chế tạo được VKHN chậm nhất là trước năm 1980.

Đến năm 1974, AEB đã xây dựng được một trung tâm nghiên cứu chế tạo VKHN đặt tại thành phố Somchem thuộc tỉnh Cape để từ năm 1975 có thể đưa vào hoạt động. Năm 1976, trong một báo cáo gửi cho Thủ tướng Vorster, AEB cho biết đã sẵn sàng cho các công đoạn để có thể chế tạo được một VKHN có thể phóng đi bằng tên lửa hay thả từ máy bay. AEB cũng kiến nghị Thủ tướng Vorster cho xây dựng các cơ sở thử nghiệm tại căn cứ quân sự Vastrop trên sa mạc Kalahari.

Cuối năm 1976, công việc xây dựng bãi thử nghiệm thứ nhất có hố sâu 385m trong lòng đất được hoàn thành. Đến giữa năm 1977, bãi thử thứ hai có hố sâu 216m cũng được hoàn thành nốt. Cũng vào thời điểm này, an ninh được thắt chặt tại thành phố Somchem nơi AEB có một trung tâm nghiên cứu hạt nhân.

Nhiều người cho rằng sở dĩ an ninh được thắt chặt tại thành phố Somchem là vì AEB đã chế tạo thành công một quả bom hạt nhân và chuẩn bị cho thử nghiệm tại căn cứ Vastrop. Thế nhưng, trong khi các bước chuẩn bị  cho vụ thử nghiệm VKHN đầu tiên được khẩn trương triển khai thì bị các vệ tinh do thám của Liên Xô và vệ tinh do thám Vela của Mỹ phát hiện.

Sau sự kiện Vela, Nam Phi tăng tốc chương trình chế tạo VKHN khi cho xây dựng tiếp Trung tâm Nghiên cứu hạt nhân quốc gia Advena nằm cách thành phố Pretoria 20km, được bảo vệ hết sức nghiêm ngặt. Chính tại đây, các nhà khoa học hạt nhân Nam Phi đã chế tạo được nhiều quả bom hạt nhân và một số đầu đạn hạt nhân có sức nổ từ 10 đến 18 kilotons.

Theo kế hoạch được Chính phủ Nam Phi phê duyệt thì Nam Phi sẽ giáng trả các cuộc tấn công quân sự bằng VKHN nhắm vào lãnh thổ Nam Phi bằng hai phương tiện, đó là sử dụng máy bay ném bom tầm xa loại B-12 Canberra để thả bom hạt nhân và sử dụng tên lửa loại Jericho II do Israel chế tạo có tầm bắn xa đến 2.000km để phóng đầu đạn hạt nhân.

Năm 1985, Renfrew Christie, một nhà khoa học hạt nhân làm việc tại Trung tâm hạt nhân Advena, đã bí mật chuyển giao nhiều tài liệu quan trọng về chương trình chế tạo VKHN của Nam Phi cho đảng Đại hội dân tộc người Phi (ANC) do Nelson Mandela lãnh đạo. Lập tức, ANC cảnh báo cho cộng đồng quốc tế. Thế nhưng, mặc cho chỉ trích, gây áp lực và cả cấm vận quốc tế, Nam Phi vẫn kiên trì với chương trình chế tạo VKHN của mình.

Mãi đến năm 1987, Tổng thống Nam Phi Botha mới chấp thuận đàm phán với nhiều quốc gia phương Tây về việc gỡ bỏ cấm vận để đổi lại việc Nam Phi đình chỉ chương trình chế tạo VKHN. Năm 1990, Nam Phi chính thức ký kết Hiệp ước không phổ biến VKHN (NPT).

Nhưng phải đợi đến năm 1993, Tổng thống Nam Phi De Klerk mới công khai thú nhận là Nam Phi có triển khai chương trình chế tạo VKHN, đã sản xuất và từng thử nghiệm VKHN vào giữa thập niên 80 thế kỷ XX.

Đến tháng 9/1993, Nam Phi chấp thuận để IAEA thanh sát chương trình hạt nhân của mình tại hai trung tâm nghiên cứu hạt nhân Somchem và Advena và căn cứ thử nghiệm Vastrop tại sa mạc Kalahari.

Năm 1995, các chuyên gia của IAEA tiến hành niêm phong các thiết bị chế tạo VKHN tại hai trung tâm Somchem và Advena và vô hiệu hóa các quả bom hạt nhân cùng các đầu đạn hạt nhân tại căn cứ thử nghiệm Kalahari.

Năm 1996, IAEA xác nhận Nam Phi đã hoàn thành việc gỡ bỏ chương trình chế tạo VKHN