“Gia đình bài chòi” ở đảo Cù Lao Xanh
Đến xã đảo Nhơn Châu (còn gọi là đảo Cù Lao Xanh, thuộc TP Quy Nhơn, tỉnh Bình Định, cách đất liền Quy Nhơn 24km), nhắc đến gia đình nghệ nhân hô bài chòi Trần Hữu Phước (SN 1968) không ai không biết.
Dường như tên của vợ chồng ông Phước và người con trai lớn “phủ sóng” cả xã đảo này. Từ người già đến trẻ con ai cũng biết về họ. Không chỉ người dân, mà cánh hướng dẫn viên du lịch cũng rành rọt về gia đình này. Bởi ngôi nhà của ông Phước là địa chỉ duy nhất và quen thuộc của những du khách yêu thích bài chòi khi đến xã đảo này.
 |
| Vợ chồng nghệ nhân Trần Hữu Phước diễn xuất rất ăn ý. |
Ông Phước và vợ là nghệ nhân Lê Thị Hoa cùng tuổi nhau, đều sinh ra, lớn lên trên đảo Cù Lao Xanh. Điều may mắn là ngay từ nhỏ, cả hai người đều tiếp xúc với bài chòi, bởi hai người mẹ là những người hô bài chòi có tiếng ở xã đảo.
Vậy nên, cả hai vợ chồng đều thấm bài chòi từ mẹ. Khi 15 tuổi, vì mê mẩn bài chòi nên ông quyết tâm đi sưu tầm lại tất cả những câu hát mà người già trên đảo còn nhớ. Rồi, với chất giọng trầm ấm trời phú, lại thuộc nhiều câu hát cổ, ông sớm trở thành “ngôi sao” bài chòi trong lòng bà con trên đảo.
Thời trai trẻ, cả ông Phước và bà Hoa cùng tham gia vào đội văn nghệ xung kích của xã đảo Nhơn Châu. Cả hai cùng hô bài chòi và là cặp diễn ăn ý trong những đêm hát, được bà con xã đảo mến mộ.
Rồi, bài chòi như sợi tơ se duyên, tình yêu của họ nảy nở và nên vợ thành chồng. Tình yêu và niềm đam mê đã giúp hai người không ngừng phấn đấu nỗ lực học hỏi tìm tòi để có được những câu hát mới phục vụ bà con.
“Hồi đó, vợ chồng tôi cứ nghĩ rằng chỉ hát bài chòi phục vụ bà con ở đảo thôi. Vì đam mê nên hát, chứ bài chòi không thể nuôi sống gia đình, mà chủ yếu là dựa vào nghề đi biển của tôi. Nhưng bây giờ thì khác rồi, chúng tôi không chỉ hô bài chòi ở đảo, mà còn vào đất liền Quy Nhơn, rồi đi khắp nơi trong tỉnh để biểu diễn phục vụ bà con”, ông Phước cho biết.
Cơ duyên để vợ chồng ông Phước vượt ra khỏi xã đảo đi hô bài chòi khắp nơi là vào năm 2011. Khi ấy, TP Quy Nhơn mở lớp tập huấn hô hát bài chòi, tổ chức hội đánh bài chòi dân gian. Là những nghệ nhân nòng cốt của xã đảo, dù cách trở đò giang, vợ chồng ông Phước vẫn hăng hái tham gia tập huấn.
Và, trong những lần may mắn biểu diễn ở đất liền, giọng hô của đôi vợ chồng này đã thuyết phục hoàn toàn nhiều thế hệ yêu thích bài chòi. Mấy năm liền sau đó, cứ vào những ngày cuối tuần, Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao TP Quy Nhơn tổ chức biểu diễn bài chòi ở quảng trường trước Trung tâm Thương mại Quy Nhơn. Vợ chồng ông Phước dù có bận thế nào cũng sắp xếp để vào biểu diễn cho bà con xem.
Ông Phước bảo, bài chòi thu hút khách bằng ngôn ngữ nghệ thuật đặc thù của mình trong hàng loạt làn điệu: xuân nữ, hò quảng, xàng xê, cổ bản và các điệu dân ca như: lý thương nhau, vọng kim lang, hò tát nước...
Để trở thành anh, chị hiệu (người làm trò) cần phải luyện tập rất công phu. Ngoài việc phải nhớ và thuộc nhiều câu hát, anh, chị hiệu còn phải giỏi ứng biến với từng người chơi, biết áp dụng các trích đoạn hát bội cổ, ca dao lục bát vào những lúc hợp lý. Bên cạnh đó, các anh, chị hiệu phải luôn tạo không khí vui vẻ, thoải mái cho tất cả mọi người bằng các câu hát của mình.
Thế hệ thứ 3 của gia đình này là 4 người con của vợ chồng ông Phước, lần lượt là Trần Huệ Thiện (SN 1990), Trần Quang Nhơn (SN 1992), Trần Linh Tâm (SN 1995), Trần Phương Linh (SN 1997) cũng thừa hưởng niềm mộ điệu bài chòi từ bà, cha mẹ. Vì “ăn bài chòi, ngủ bài chòi” mà nghệ thuật dân dã này một cách tự nhiên len lỏi vào trong tâm hồn họ. Được cha mẹ truyền lửa, dìu dắt, bây giờ họ đều là những năng khiếu bài chòi cổ triển vọng của tỉnh Bình Định.
“4 anh em tôi lớn lên cùng làn điệu bài chòi cổ, ở nhà thì nghe cha mẹ hát, về nội hay ngoại cũng lại nghe bài chòi. Bà ngoại mất cách đây một năm, còn bà nội thì giờ vẫn còn “ghiền” bài chòi lắm. Tuy hơi hám không còn, nhưng lúc tâm trạng vui, bà nội cũng hô mấy hơi liền. Bà nội thường tỉ tê với chúng tôi rằng, bài chòi là sản phẩm đặc sệt của dân mình, nhất là xứ Bình Định mình.
 |
| Nghệ nhân Trần Hữu Phước trong một lần hô bài chòi. |
Những người dân đảo như chúng tôi càng nên giữ văn hóa của nước mình, đó cũng là một cách giữ nước. Anh em chúng tôi rất vui và tự hào khi được thừa hưởng bài chòi từ bà và cha mẹ”, anh Thiện cho biết.
Bây giờ, trong 4 người con của vợ chồng ông Phước, chỉ anh Thiện là ở lại đảo Cù Lao Xanh lập nghiệp với nghề giáo viên dạy nhạc Trường THCS Nhơn Châu, còn 3 người con sau hiện đang làm việc tại đất liền Quy Nhơn.
Và dù ở đâu, làm gì, các thành viên trong gia đình này cũng đam mê bài chòi như cái “nghiệp” đã vận vào mình. Bây giờ, hàng tuần, cả 6 thành viên trong “gia đình bài chòi” này đều hô bài phục vụ không những bà con ở xã đảo, mà còn người dân đất liền và khách du lịch yêu thích bài chòi khi đến phố biển Quy Nhơn.
“Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao TP Quy Nhơn tổ chức biểu diễn bài chòi vào những ngày cuối tuần được mấy năm thì không có kinh phí tổ chức nên bị ngưng lại một thời gian. Tuy nhiên, từ sau Tết Nguyên đán Kỷ Hợi 2019 đến nay, hội hô bài chòi vào những đêm cuối tuần đã được khôi phục trở lại.
Vậy là vợ chồng tôi cùng con trai lớn lại vượt sóng vào đất liền hô bài chòi. Riêng 3 đứa con sau, vì làm việc ở đây nên rất thuận lợi trong việc tham gia biểu diễn phục vụ bà con và du khách”, ông Phước cho biết.
Theo tìm hiểu của chúng tôi, sau khi trở về từ lớp tập huấn vào năm 2011, với vốn liếng hiểu biết, cùng kho tàng câu hát bài chòi tích lũy bao năm, vợ chồng ông Phước phối hợp với chính quyền địa phương thành lập Đội Bài chòi dân gian xã đảo Nhơn Châu do ông làm đội trưởng.
Từ đó đến nay, ngoài đảm nhận việc truyền đạt, truyền dạy bài chòi cho thế hệ trẻ, vợ chồng ông Phước còn thường xuyên tổ chức sinh hoạt bài chòi cho người dân ở đảo. Và có lẽ, đông vui nhất là vào mỗi dịp lễ, Tết…
Là giáo viên dạy nhạc, được bà con xã đảo mến mộ, anh Thiện cảm nhận được học trò của mình rất thích thú với những câu hô trong các hội đánh bài chòi. Vậy nên tháng 4-2018, Câu lạc bộ (CLB) Bài chòi Trường THCS Nhơn Châu được thành lập do anh làm chủ nhiệm.
Cố vấn cho CLB không ai khác chính là cha mẹ của anh. Đến nay, CLB đã có hơn 20 thành viên, các em đều có tố chất, có thể hô hát thuần thục. Minh chứng cho điều này là chỉ một tháng sau khi thành lập, CLB Bài chòi Trường THCS Nhơn Châu đã xuất sắc đạt giải nhất tại Hội thi Diễn xướng bài chòi dân gian các trường THCS TP Quy Nhơn.
“Để hát được bài chòi thì ít nhất phải thuộc 27 câu hát đi đôi với 27 lá bài. Đối với thanh, thiếu niên rất khó, đòi hỏi kỹ năng, sự va chạm với ngôn ngữ, giọng điệu và cả đam mê dành cho bài chòi. Để hát đúng nhịp, điệu của bài chòi, các em cần luyện tập nhiều.
Ở trường, sau khi cân đối việc dạy và học, tôi cùng các em luyện tập thường xuyên. Ngoài luyện hô cho đúng chất bài chòi, luyện tập nhiều còn giúp nhớ lời câu thoại rất hiệu quả, qua đó các em tự tin thể hiện hơn. Các thành viên trong CLB sẽ là nòng cốt của thế hệ hô bài chòi tiếp theo ở xã đảo”, anh Thiện cho biết.
 |
| Anh Thiện cùng mẹ đóng vai anh, chị hiệu hô bài chòi. |
Những năm qua, ngôi nhà của gia đình nghệ nhân Trần Hữu Phước còn là địa chỉ tin cậy của nhiều công ty du lịch mỗi khi mời hát bài chòi phục vụ các đoàn khách đến tham quan xã đảo Nhơn Châu.
“Nghe các thành viên trong gia đình ông Phước hát bài chòi, du khách ai cũng thích thú. Riêng ông Phước có nét tổng hòa của một ngư dân, một nghệ sĩ miệt vườn, một nghệ nhân dân gian. Có lẽ vì vậy mà dân du lịch phượt rất mến ông ấy biểu diễn văn nghệ, hay đơn giản chỉ là kể chuyện, trong vai người dân bản địa với khách du lịch đến thăm quê hương mình”, ông Bùi Châu Ân - Giám đốc Công ty TNHH Du lịch Xứ Nẫu cho biết.
Theo bà Nguyễn Thị Quý Nhất - Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao TP Quy Nhơn, vì là người một nhà nên “dàn” hiệu 6 người trong gia đình nghệ nhân Trần Hữu Phước rất hiểu ý nhau, góp phần tạo nên sức hút, thành công của hội đánh bài chòi khi có họ tham gia.
“Điều lớn lao và đáng quý nhất mà vợ chồng nghệ nhân Trần Hữu Phước làm được là đã truyền được ngọn lửa yêu di sản, nhiệt huyết, trách nhiệm bảo tồn đến tất cả 4 người con của mình”, bà Nhất cho biết.
