14 năm sau cuộc chính biến tháng 8/1991 ở Liên Xô cũ: Người Nga đã thay đổi cách nghĩ

Khi ấy, những người đứng ra làm chính biến đã bị thất bại vì không lôi kéo được đa số quần chúng và ông Boris Yeltsin đã thừa cơ nắm lấy chính quyền vào tay mình, góp phần làm tan rã Liên bang Xôviết. Tuy nhiên, theo kết quả thăm dò dư luận vừa được tiến hành ở Nga mới đây, hiện nay tỉ lệ những người Nga đồng cảm với các nhà tổ chức chính biến năm 1991 đã đông hơn những ai còn giữ trong lòng mình sự ủng hộ ông Yeltsin.

Chỉ vì cải tổ lệch hướng

Cuộc chính biến tháng 8/1991 đã là hệ quả tất yếu của quá trình chuyển đổi lệch hướng công cuộc cải tổ, từng được Mikhail Gorbachev, lúc đó còn đang là vị Tổng bí thư trẻ trung và có vẻ như năng nổ của Đảng Cộng sản Liên Xô (KPSS), khởi xướng ra từ tháng 3/1985.

Thoạt đầu, Gorbachev chỉ muốn cải cách chế độ Xôviết lúc đó đang mắc chứng bệnh trì trệ khá trầm trọng do những nguyên nhân phần nhiều mang tính chủ  quan. Không vượt lên trên được các đối thủ phương Tây trong "chiến tranh lạnh" về năng suất lao động, không kiên quyết đấu tranh bài trừ những căn bệnh vốn dễ lây đối với bất cứ một chính đảng cầm quyền nào như đặc lợi quá đà, tham nhũng, sùng bái hình thức chủ nghĩa, xa rời hay diễn giải sai lệch theo kiểu xu thời những nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác - Lênin...  đó chính là những nguyên nhân chính khiến nhà nước Xôviết dần dà suy giảm tiềm lực và vị trí của mình trên trường quốc tế.

Thế nhưng, công cuộc cải tổ không những không giúp khắc phục những căn bệnh tai ác của xã hội Xôviết, mà cuối cùng lại đi vào chỗ hữu khuynh, để cho các kẻ thù giai cấp và tư tưởng lợi dụng, vượt ra ngoài tầm kiểm soát của những người cộng sản. Gorbachev không có phương án nào khả dĩ để đối phó với những trào lưu dân tộc chủ nghĩa được sổ lồng  hay các vụ tranh chấp lãnh thổ giữa các nước cộng hòa...

Moskva tháng 8/1991.

Theo thỏa thuận giữa Gorbachev với Yeltsin, Hiệp ước Liên bang phải được ký vào ngày 20/8. Tình thế này khiến cho Nguyên soái Yazov, lúc đó đang giữ chức Bộ trưởng Quốc phòng, cũng như nhiều đảng viên cộng sản Liên Xô đang ở những vị trí cao trong bộ máy Liên bang "bỗng hiểu ra rằng, bằng cách đó, sự tan vỡ của Liên bang đã tiến tới sát chỗ chúng ta. Tất cả đều nói ủng hộ Liên bang Cộng hòa XHCN Xôviết, vậy mà lại đưa ra dự thảo Hiệp ước Liên bang trong đó có nói tới các quốc gia có chủ quyền. Chúng tôi đã tin chắc rằng, đây không đơn giản là các sai lầm, ở đây đang diễn ra quá trình có định hướng rõ ràng nhằm đạt mục đích không có một Liên bang nào cả, mà chỉ có một liên minh các nước cộng hòa có các vị Tổng thống riêng".

Trước nguy cơ tan rã mất Liên Xô nếu Hiệp định Liên bang mới được ký kết đúng vào ngày 20/8, Chủ tịch KGB Kriuskov đã nhận về mình chức năng tập hợp lực lượng để tìm cách giải nguy. Chiều tối thứ bẩy 18/8, ở cuối buổi làm việc, ông Kriuskov đã gọi điện cho một số người thân cận, mời tới một căn cứ quân sự tại Moskva bàn đại sự. Cuộc họp kín quyết định cử một phái đoàn tới nơi nghỉ mát của Tổng thống Liên bang ở Foros để gặp Gorbachev. Họ đã cố gắng thuyết phục Gorbachev đứng về phía họ và hủy bỏ việc ký Hiệp định Liên bang mới nhưng đã không thành công.

Cực chẳng đã, đúng 6 giờ 5 phút ngày 19/8, tại Moskva đã công bố sắc lệnh bất thường của Phó Tổng thống Liên Xô Guennadi Yanayev về việc Tổng thống Liên Xô Gorbachev do tình trạng sức khoẻ suy yếu nên không thể đảm đương được chức trách của mình và bắt đầu từ ngày 19/8, ông Yanayev sẽ chính thức giữ chức Quyền Tổng thống Liên Xô tên cơ sở điều 127 mục 7 Hiến pháp Liên Xô. 6 giờ 15 phút,  Ban lãnh đạo mới của Liên Xô tuyên bố lệnh áp dụng tình trạng khẩn cấp ở một số khu vực trong thời hạn 6 tháng. Một Ủy ban Nhà nước về tình trạng khẩn cấp (GKPCH) đã được thành lập, trong đó có Phó Chủ tịch thứ nhất Hội đồng Quốc phòng O. Baklanov, Chủ tịch Ủy ban An ninh quốc gia (KGB) V. Kriuskov, Thủ tướng V. Pavlov, Bộ trưởng Nội vụ V. Pugo và Quyền Tổng thống G. Yanayev... 9 phút sau, GKPCH đã cho ra lời kêu gọi quốc dân đồng bào và nhận trách nhiệm về số phận tổ quốc.

Ban lãnh đạo nước CHLB Nga do Yeltsin đứng đầu lập tức có phản ứng chống lại GKPCH. Tới 17 giờ 6 phút, Chủ tịch Xôviết tối cao A. Lukianovra tuyên bố triệu tập kỳ họp bất thường Xôviết tối cao Liên Xô vào ngày 26/8 để chuẩn y quyết định ban bố tình trạng khẩn cấp ở một số vùng. Đây là hành động biểu lộ sự ủng hộ của cơ quan lập pháp  đối với GKPCH. 23 phút sau đó, Quyền Tổng thống Yanayev ra sắc lệnh thiết lập tình trạng khẩn cấp tại Moskva. Tới 21h15’ ngày 19/8, GKPCH ra thông báo cho biết "tình hình đất nước yên tĩnh" và cảnh báo Ban lãnh đạo Nga về quan điểm và hành động của họ.

 Tuy nhiên, sang tới ngày hôm sau, có vẻ như GKPCH núng thế. Họ không có một vị thủ lĩnh bạo tay như phía CHLB Nga. Họ cũng không thuyết phục được các Tổng thống ở các nước cộng hòa khác trong Liên bang hành sự theo mình. Các thủ lĩnh ở các nước cộng hòa như Kazakhstan, Gruzia, Ukraina... có vẻ như muốn "tọa sơn quan hổ đấu" ở Moskva. Trong khi đó, tới 9h ngày 20/8/1991, đã có tin về việc số lượng các mỏ than bãi công tăng lên và gần 50 nghìn người tới tụ tập tại cạnh nhà Quốc hội Nga để biểu lộ sự ủng hộ Yeltsin. Tới 13h 36’ ngày 20/8, Ban lãnh đạo Nga trao cho Chủ tịch Xôviết tối cao Liên Xô Lukianov bản kiến nghị đòi cho Yeltsin gặp trực tiếp Gorbachev trong vòng 24 giờ và đòi giải thể GKPCH.

Tình hình trở nên đặc biệt bất lợi cho GKPCH khi tới 19h 48’, Chủ tịch Xôviết tối cao Liên Xô Lukianov tỏ ra núng thế và ngỏ ý đồng tình với đòi hỏi của Ban lãnh đạo Nga về việc rút các đơn vị quân đội ra khỏi Moskva. Mặc dầu vậy, tới 21h31’, lệnh giới nghiêm đã được ban hành ở thủ đô. 11h39’ ngày 21/8, kỳ họp bất thường của Xôviết tối cao Nga đã khai mạc tại Moskva. 12h9’, theo sự uỷ nhiệm của Ban bí thư BCHTW KPSS, Phó Tổng bí thư KPSS V. Ivashko yêu cầu Quyền Tổng thống Yanayev cho gặp Tổng bí thư Gorbachev.

 Cảm thấy mình đang ở trên thế đi lên, Yeltsin cùng các cộng sự tỏ ra bạo liệt hơn trong những cố gắng thu hút lực lượng vũ trang. Bằng những thủ đoạn chính trị khác nhau, Yeltsin cũng tìm được cách phân hoá đội ngũ GKPCH. 19h 26’, Chủ tịch quân quản Moskva thông báo, việc tiếp tục duy trì lệnh giới nghiêm ở thủ đô là không hợp lý.

Tới 19h35’, Đoàn Chủ tịch Xôviết Tối cao Liên Xô họp ra thông cáo "coi việc gạt bỏ trên thực tế Tổng thống Gorbachev khỏi việc thực hiện các trách nhiệm được Hiến pháp quy định và trao quyền cho Phó Tổng thống là không hợp pháp". 19h51’, ủy ban trực thuộc Tổng thống Liên Xô nhận về mình quyền lãnh đạo các cơ quan bảo vệ luật pháp. Ủy ban còn có nhiệm vụ phối hợp với quân đội bảo đảm an ninh cho Tổng thống Gorbachev trở về điện Kremli.

Tới 20h 17', Viện Công tố Liên Xô bắt đầu khởi tố điều tra về các hành động của các thành viên GKPCH.

Tới 21h 42’, Tổng thống Gorbachev tuyên bố rằng ông đã hoàn toàn làm chủ tình hình. Cũng đúng lúc này, Phó Thủ tướng Liên Xô, V. Sherbakov thông báo rằng, Bộ trưởng Quốc phòng Yazov, Chủ tịch Quốc hội Lukianov, Chủ tịch KGB Kriuskov và Phó Tổng bí thư Ivashko đã tới Krưm tìm gặp Gorbachev... Chính biến tháng 8/1991 được coi như kết thúc. Không lâu sau đó, các thành viên GKPCH bị giam tại trại giam Bầu im lặng thủy quân ở Moskva... Và cũng không lâu sau đó, Gorbachev đã bị truất quyền sau khi Yeltsin đã phối hợp được với hai Tổng thống ở Ukraina và Belarus kýHiệp ước Belovezh phá vỡ Liên bang Xôviết. Chấm dứt sự tồn tại của một siêu cường vào loại hàng đầu thế giới!

Thời thế đổi, tâm lý đổi

Nước Nga bây giờ đang an bài với định hướng phát triển mới của mình dưới sự chèo lái của Tổng thống Vladimir Putin. Đối với nhiều người dân Nga, khoảng thời gian 14 năm trôi qua đã giúp họ nhìn thấy rõ hơn thực chất của những gì đã diễn ra. Và dẫu rằng lịch sử là một quá trình không thể đảo ngược nhưng hôm nay, nhiều người Nga đang cảm thấy nuối tiếc những lý tưởng của một thời Xôviết. Và có lẽ vì vậy nên theo cuộc điều tra do Trung tâm toàn Nga thăm dò dư luận xã hội vừa tổ chức, tỉ lệ những người Nga ủng hộ GKPCH lớn hơn hẳn so với tỉ lệ những người ủng hộ Yeltsin. Đấy là một tín hiệu mà Điện Kremli cần chú ý tới để hoạch định đường hướng phát triển xã hội của mình