Bảo hộ mậu dịch đe dọa kinh tế toàn cầu

• Các nước BRICS tìm cách đối phó với chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch
• Hội nghị Mùa Xuân “nóng” vấn đề bảo hộ mậu dịch

Hậu quả bất thường

Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc và Liên Xô tan rã, người ta nói đến “thế giới nhất thể hóa” là các nước tự do buôn bán với nhau trong một tập thể hợp nhất, từ đó mới có trào lưu toàn cầu hóa. Liệu điều này có thể bị “khai tử” khi mà các quốc gia tìm ra một trật tự khác?

Một trật tự kinh tế mà khi nhìn vào cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung người ta thấy được nhiều điều. Dù chưa gây ra hậu quả rõ ràng, song sự “lên ngôi” của chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch thể hiện qua cuộc chiến thương mại giữa các cường quốc kinh tế lớn nhất thế giới, đang tiềm ẩn mối đe dọa lớn với kinh tế toàn cầu.

Mới đây, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đã công bố những dự báo tăng trưởng trong 2 năm 2018 và 2019, nhấn mạnh chiến tranh thương mại Mỹ -Trung đang gây tác hại cho nền kinh tế thế giới. Các chuyên gia và các nhà quản lý kinh tế của những nền kinh tế và định chế tài chính hàng đầu thế giới cho rằng, sự trỗi dậy của chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch đã gây ra tác hại cực lớn lên tăng trưởng kinh tế.

Tác động từ chiến tranh thuế quan Mỹ - Trung Quốc khiến thương mại toàn cầu được dự báo sẽ tăng trưởng 4,2% trong năm nay, thấp hơn gần 1% so với dự báo hồi tháng 4-2018. Theo báo cáo, căng thẳng thương mại leo thang là một thách thức lớn đối với nền kinh tế thế giới khi "những tuyên bố ủng hộ chủ nghĩa bảo hộ đang dần biến thành hành động".

Căng thẳng thương mại gia tăng xuất phát từ phía Mỹ đã kéo theo hàng loạt biện pháp thuế "ăn miếng trả miếng" giữa các đối tác thương mại lớn, tác động không nhỏ tới các nền kinh tế châu Á và các quốc gia dễ bị tổn thương... IMF cảnh báo tình trạng bất ổn do tranh chấp thương mại gây ra có thể khiến các doanh nghiệp tạm ngừng hoặc chấm dứt rót vốn, khiến hoạt động đầu tư sụt giảm.

Các chính sách kinh tế vĩ mô sai lầm sẽ khiến thế giới lâm vào cảnh ngày càng khó khăn hơn. Ảnh: Ventures Africa.

Nếu điều này vẫn tiếp diễn, căng thẳng thương mại sẽ leo thang tới mức kéo theo những rủi ro mang tính hệ thống đối với nền kinh tế toàn cầu. Do đó, thể chế tài chính này kêu gọi chính phủ các nước tập trung xây dựng các chính sách có thể chia sẻ những lợi ích tăng trưởng một cách rộng rãi hơn, cũng như giúp giải quyết tình trạng mất niềm tin ngày càng gia tăng đối với các thể chế.

IMF cũng nhấn mạnh cần có "các giải pháp mang tính phối hợp" nhằm đảm bảo tăng trưởng thương mại tiếp tục là một yếu tố then chốt để duy trì và giúp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu.

Nhiều năm qua, quốc gia nào cũng đề cao tự do thương mại, song nước nào cũng ngầm bảo vệ một số khu vực nội địa của mình, vì lý do này hay lý do khác. Nhiều nhà kinh tế không những không nói ra mà còn tìm lý do biện hộ cho chế độ bảo hộ thương mại trá hình này. Nghiêm trọng hơn là các nước đều tìm đà tăng trưởng cao nhờ lương thấp, vì vậy, họ “khai tử” toàn cầu hóa trong khi vẫn coi đây là hành động bảo vệ tự do thương mại.

Nhiều lãnh đạo của các quốc gia tuy cũng nói đến nhu cầu bảo vệ dân nghèo nhưng họ đều áp dụng chung một chiến lược là tìm cách sản xuất nhiều và rẻ để đạt tăng trưởng cao. Hậu quả bất thường và trái ngược của toàn cầu hóa là các nước tìm những nơi có nhân công rẻ nhất để sản xuất và các nước nghèo thì ép lương của giới lao động để thu hút đầu tư từ các nước giàu hơn.

Ai đang xáo trộn trật tự?

Tổng Giám đốc Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) Roberto Azevedo vừa cảnh báo nguy cơ xảy ra cuộc chiến thương mại đang ngày một cận kề hơn do các chính sách bảo hộ. Khi được hỏi về những tác động tới hệ thống thương mại toàn cầu từ chính sách "Nước Mỹ trước tiên" của Tổng thống Donald Trump, ông Azevedo không nêu đích danh quốc gia đang khơi mào cho các chính sách bảo hộ, song nhấn mạnh viễn cảnh một cuộc chiến thương mại đang ngày càng trở nên rõ ràng hơn, bởi khi một nước áp đặt các biện pháp thương mại đơn phương, các quốc gia khác sẽ phản ứng tương tự như hiệu ứng domino.

Ông Roberto Azevedo nêu rõ, vấn đề thế giới đang phải đối mặt mang tính toàn cầu bởi kinh tế thế giới tăng trưởng không đủ nhanh, cũng như chưa chuẩn bị đầy đủ cho những hành động bảo hộ mang tính đơn phương, đồng thời khẳng định sẽ không có quốc gia nào được lợi sau những cuộc chiến như vậy. 

Theo báo Liên hợp Buổi sáng của Singapore, có chi nhánh ở Hong Kong, Báo cáo thường niên về Thương mại và Phát triển năm 2018 do Hội nghị Thương mại và Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNCTAD) công bố cuối tháng 9/2018, dự đoán cuộc chiến thương mại do chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump khơi mào nếu tiếp tục leo thang có thể sẽ khiến kinh tế toàn cầu, vốn vừa có dấu hiệu phục hồi sẽ mất đà tăng trưởng và có thể suy giảm trở lại.

Cụ thể, nếu các biện pháp trừng phạt về thuế lẫn nhau giữa Mỹ với các nước Trung Quốc, EU, Nhật Bản, Canada, Mexico, Hàn Quốc dẫn tới cuộc chiến thương mại thì ước tính trong khoảng thời gian 5 năm (từ 2019-2023), nhịp độ tăng trưởng sẽ giảm đi đáng kể so với trường hợp không xảy ra cuộc chiến thương mại.

Báo cáo thường niên của UNCTAD nhận định 10 năm sau cuộc khủng hoảng tài chính (2008-2018), nền kinh tế toàn cầu vẫn còn bất ổn, đặc biệt sự leo thang không ngừng của hàng rào thuế quan thương mại thời gian gần đây là một mối quan ngại lớn hơn, bởi vì nó sẽ làm nhiễu loạn hệ thống thương mại quốc tế, làm gia tăng tính bất ổn của thị trường và thu hẹp đầu tư, từ đó tác động tai hại cho sự phát triển kinh tế trung hạn trên toàn cầu.

Trong bối cảnh tranh chấp thương mại biến thành thương chiến trên nhiều lĩnh vực khiến Mỹ và Trung Quốc ngày càng lún sâu vào, ông Trump cho rằng: Các định chế như Liên Hiệp Quốc, Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Liên minh châu Âu (EU) và cả định chế khác thời hậu chiến chẳng qua cũng chỉ là lợi ích tiền bạc.

Lần đầu tiên kể từ khi trở thành ông chủ Nhà Trắng, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã phải hứng chịu “cơn thịnh nộ" của giới học giả cùng các cựu Giám đốc Cơ quan tình báo Mỹ (CIA). Theo đó, 42 giáo sư và học giả về quan hệ quốc tế thuộc các trường đại học hàng đầu trên khắp nước Mỹ đã đăng một tuyên bố trên tờ New York Times bày tỏ sự ủng hộ đối với trật tự quốc tế vốn được xác lập từ sau Thế chiến 2 và lên án lập trường của Tổng thống Trump.

Các định chế thời hậu chiến đã đem lại sự ổn định về kinh tế và an ninh toàn cầu, song ông Trump "chĩa mũi dùi" vào những tổ chức như Liên Hiệp Quốc, NATO, WTO, EU. Tuyên bố của giới học giả có đoạn: "Chính các định chế đó đã góp phần tạo ra mức độ thịnh vượng chưa từng thấy và thời kỳ lâu nhất trong lịch sử hiện đại không xảy ra chiến tranh giữa các cường quốc".

Họ cũng nhắc lại rằng chính Mỹ là nước đã xây dựng trật tự này và sự lãnh đạo của Mỹ lâu nay là hết sức quan trọng để đảm bảo cho trật tự này vận hành tốt. Trong một lập luận phản bác lại ông Trump, các vị học giả tên tuổi này viết: “Ngày nay, các định chế quốc tế đặt nền móng cho trật tự thế giới thời hậu chiến đang bị Tổng thống Donald Trump tấn công. Là những học giả về quan hệ quốc tế, chúng tôi cảm thấy hoảng hốt trước sự tấn công này của ông Trump”.

Căng thẳng thương mại khiến tất cả đều bị ảnh hưởng và các quốc gia kém phát triển sẽ phải hứng chịu nhiều nhất. Ảnh: sputniknews.com.

Trong bài viết đăng trên tờ Washington Post, hai giáo sư đến từ Đại học California ở San Diego (UCSD) là David A. Lake, Giáo sư danh dự về khoa học chính trị, và Peter Gourevitch, Giáo sư danh dự về khoa học chính trị và là người sáng lập ra Trường sau đại học về Chiến lược và Chính sách toàn cầu (GPS), giải thích: WTO đã giúp tự do hóa giao thương, đồng thời chỉ trích ông Trump đã đặt lại vấn đề về cam kết của Mỹ đối với NATO, đe dọa rút Mỹ ra khỏi WTO.

"Làm như thế, Tổng thống Trump đã không chỉ từ bỏ quyền lãnh đạo của Mỹ đối với các định chế quốc tế này mà còn đe dọa phá bỏ trật tự mà những nhà lãnh đạo Mỹ trước ông đã gây dựng”. Mặc dù các giáo sư ký vào bản tuyên bố phản đối chính sách của ông Trump có những quan điểm khác nhau, thậm chí đối nghịch nhau nhưng họ đều đồng ý rằng "nước Mỹ đang đi sai hướng".

Theo lời của các giáo sư này thì nước Mỹ "nên cải cách chứ không phải phá hoại trật tự mà đã phục vụ lợi ích nước Mỹ và các đồng minh trong hơn 70 năm qua". Tuyên bố viết: “Trật tự toàn cầu đương nhiên cần sự điều chỉnh lớn nhưng chắc chắn không phải theo cách như ông Trump đang theo đuổi. Xây dựng các định chế khó hơn là phá bỏ chúng".

Trật tự quản lý kinh tế thế giới sau Thế chiến 2 đang có sự thay đổi to lớn. Trật tự kinh tế hậu Thế chiến 2 với cơ chế cốt lõi là tổ chức đa phương, quản lý bằng quy tắc, đã chủ đạo làn sóng toàn cầu hóa của các nước trên toàn thế giới cùng hội nhập vào hệ thống đó hiện tại đang có biến động sâu sắc. Tuy còn quá sớm để nói ra một cách chính xác sẽ phải cải tổ điều gì.

Cuộc chiến chỉ mới bắt đầu

Các chuyên gia kinh tế nhận định, thế giới vẫn đang đứng trước nhiều thách thức và cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa các quốc gia. Theo giới quan sát, năm 2018 và các năm tiếp theo, thế giới sẽ chứng kiến sự đối đầu giữa một bên bảo vệ chủ nghĩa đa phương với đại diện là Liên minh châu Âu (EU) cùng một số nền kinh tế có độ mở cao ở châu Á với một bên có tư tưởng cục bộ, tiêu biểu là khẩu hiệu “Nước Mỹ trước tiên” của Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Một năm qua, rạn nứt đã xuất hiện trong các mối quan hệ giữa các cường quốc. Trong EU, Anh "dứt áo ra đi". Quan hệ của Mỹ với các cường quốc như Trung Quốc và Nga đều có những trục trặc về cả chính trị lẫn kinh tế. Mối quan hệ đồng minh Washington-Brussels cũng không tránh khỏi những khúc mắc, nghi kỵ bởi những quyết định của Tổng thống Trump nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế của Mỹ mà phủ nhận các nguyên tắc mà các nhà lãnh đạo thế giới vốn luôn tin tưởng như thương mại tự do, toàn cầu hóa, chủ nghĩa đa phương, hợp tác để giải quyết những vấn đề lớn của thế giới.

Báo Le Monde phân tích: Cộng đồng quốc tế dường như đang hết sức lo ngại trước nguy cơ tan vỡ của cơ chế đa phương. Báo Le Monde nhấn mạnh, kể từ khi Tổng thống Trump lên nắm quyền, chính Mỹ - được coi là cột trụ và quốc gia đóng góp chủ yếu cho Liên Hiệp Quốc - đã có nhiều quyết định chống lại cơ chế đa phương quốc tế.

Cụ thể, Mỹ đã đưa ra các tuyên bố rút khỏi UNESCO (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hiệp Quốc), Thỏa thuận Paris về chống biến đổi khí hậu 2015, Thỏa thuận hạt nhân Iran 2015, hay những lời lẽ đe dọa rút khỏi các hiệp ước thương mại quốc tế vốn được cộng đồng quốc tế dày công xây dựng.

Trong cuộc phỏng vấn Ngoại trưởng Pháp Jean-Yves Le Drian, nhà lãnh đạo ngoại giao Pháp tin tưởng rằng, thế giới cần tập hợp lại để xây dựng các thể chế kinh tế đa phương, với vai trò nền tảng là WTO để dẫn dắt kinh tế toàn cầu.

Theo Tổng Giám đốc WTO Roberto Azevêdo, hệ thống thương mại đa phương, dựa trên cơ cấu của WTO, hoạt động rất hiệu quả trong suốt nhiều năm qua. Hệ thống này đảm bảo nền móng cho các nước tự tin lập kế hoạch kinh tế quốc gia - trong một số khoảng thời gian. Thậm chí, một số quốc gia đã đứng ra đảm nhận sự ổn định và tạo tầm nhìn cho hệ thống thương mại toàn cầu, từ đó, mở rộng kế hoạch phát triển kinh tế quốc gia, bao gồm cả những nền kinh tế lớn và nhỏ, phát triển và đang phát triển.

Theo ước tính của WTO, sản lượng thương mại hàng hóa quốc tế sẽ tăng ở mức 4,4% trong năm 2018 và xấp xỉ 4% trong năm 2019. Những dự báo này là một tin tốt. Nó cũng có nghĩa là thương mại đa phương vẫn đang đóng vai trò hỗ trợ tăng trưởng, phát triển và tạo việc làm.

Tuy nhiên, mọi thứ có thể gặp rủi ro nếu căng thẳng tiếp tục leo thang. Nền kinh tế toàn cầu ngày nay được liên kết chặt chẽ giữa các quốc gia với nhau sẽ gặp rắc rối bởi sự nhân rộng của các hành động bảo hộ mậu dịch hay hạn chế thương mại. Khoảng 2/3 hoạt động thương mại thế giới ngày nay được thực hiện thông qua các chuỗi giá trị toàn cầu, như nhà kinh tế học Richarde Balwin đã giải thích, việc xây dựng rào cản thương mại trong nền kinh tế hiện đại giống như xây một bức tường chắn giữa nhà máy.

Và trong một nền kinh tế kết nối toàn cầu, tác động của bất kỳ cú sốc nào lên hệ thống thương mại đều ảnh hưởng tới toàn bộ thế giới, vượt xa khỏi phạm vi các quốc gia có liên quan trực tiếp.

Trong kịch bản này, tất cả đều sẽ bị ảnh hưởng và các quốc gia kém phát triển sẽ phải hứng chịu nhiều nhất.