Vì sao nhà hoạt động môi trường nổi tiếng Francisco Mendes bị sát hại?

Cách đó một tháng, Mendes còn được Hãng Thông tấn CNN của Mỹ trao tặng giải thưởng Better World Society dành cho những cá nhân và tổ chức trên thế giới có thành tích hoạt động môi trường hiệu quả. Mendes là người Brazil đầu tiên được trao tặng giải thưởng này.

Francisco Alves Mendes Filho, còn được gọi dưới tên quen thuộc Chico Mendes, sinh ngày 16/12/1944 tại thị trấn Pote Seco, bang Acre ở miền Nam Brazil, nơi chiếm phần lớn diện tích của rừng Amazone, trong một gia đình nông dân nghèo chuyên cạo mủ cho một đồn điền trồng cao su. Cho đến năm 14 tuổi, Mendes vẫn còn là một cậu bé thất học, suốt ngày quanh quẩn bên các lô cao su để cạo mủ kiếm tiền phụ giúp gia đình.

Năm 1958, Mendes may mắn gặp Euclides Fernandes Tavora, một chính trị gia thất thế từ thành phố Sao Paulo đến lưu vong tại Pote Seco. Nhờ sự hướng dẫn tận tình của Tavora, Mendes không những chỉ biết viết, biết đọc, xem báo, nghe đài mà còn được chu cấp tiền bạc để đến trường học. Năm 1968, với sự động viên của  Tavora, Mendes theo học đại học tại thành phố Brasilia và đến năm 1970 gia nhập đảng Công nhân Brazil. Từ đây, Mendes đã giác ngộ ý thức về bảo vệ giai cấp công nhân và nông dân cũng như bảo vệ tài nguyên thiên nhiên của quốc gia.

Năm 1973, sau khi tốt nghiệp đại học, Mendes quay về thành phố Xapuri, thủ phủ bang Acre. Vào thời kỳ này, không chỉ tại Xapuri và các vùng lân cận mà khắp bang Acre xuất hiện tình trạng phá rừng Amazone để xây dựng các nông trại và đồn điền làm tổn hại nghiêm trọng đến các vùng rừng nguyên sinh. Đây là lý do khiến Mendes tiến hành đấu tranh chống lại các hành vi phá hoại môi trường nghiêm trọng của giới địa chủ có sự hậu thuẫn của nhiều viên chức chính quyền bang. Đây cũng chính là lý do khiến Mendes cùng nhà hoạt động môi trường Wilson Pinheiro quyết định thành lập tổ chức Liên đoàn Bảo tồn thiên nhiên Brazil (NWFB) để bảo vệ rừng già Amazone khỏi sự hủy hoại của bàn tay con người.

Sự ra đời của NWFB liền nhận được sự hưởng ứng của đông đảo người dân Brazil và cộng đồng quốc tế. Một trong những mục tiêu của NWFB là đấu tranh yêu cầu Chính phủ Brazil phải đình chỉ hoặc xem xét lại dự án xây dựng xa lộ xuyên Brazil (Dự án BR 364) cắt đôi rừng già Amazone với tổng chiều dài toàn tuyến là 5.000km. Dự án này không chỉ xâm hại đến 25 triệu hécta của rừng già Amazone mà còn hủy hoại cuộc sống của 96 bộ lạc thổ dân và gây thiệt hại nặng cho các loài động vật hoang dã. Bởi vì  việc mở xa lộ là điều kiện để giới địa chủ xây dựng và mở rộng các nông trại và đồn điền.

 Lo ngại của Mendes cũng là lo ngại của nhiều tổ chức môi trường thế giới. Khắp nơi diễn ra các cuộc hội thảo bàn biện pháp bảo vệ rừng già Amazone trước bàn tay phá hoại của con người. Trong lúc cuộc thương lượng giữa Chính phủ Brazil và NWFB xoay quanh dự án BR 364 đang diễn ra thì xảy ra vụ giết hại Wilson Pinheiro vào ngày 12/10/1981 tại thành phố Sao Paulo. Điều tra của cảnh sát cho biết giới địa chủ đã thuê mướn sát thủ giết hại Pinheiro để dằn mặt Mendes do cả hai ông phản đối việc triển khai Dự án BR 364 gây thiệt hại đến quyền lợi của giới địa chủ.

Cái chết của người bạn lớn và cũng là người đồng sáng lập NWFB  càng làm  cho Wilson Pinheiro nung nấu quyết tâm bảo vệ toàn vẹn rừng già Amazone của Mendes. Năm 1985, Mendes dẫn đầu một phái đoàn NWFB đến thủ đô Washington của Mỹ để thuyết phục Ngân hàng Phát triển liên Mỹ (IADB) rằng việc tài trợ tài chính cho Dự án BR 364 sẽ là một thảm họa về môi trường và nhân đạo lớn. Hàng chục triệu hécta của rừng già Amazone sẽ bị triệt phá làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái và biến đổi khí hậu của trái đất. Hàng triệu thổ dân sẽ phải đối mặt với việc không còn rừng làm nơi nương tựa và sinh sống.

Trong một nỗ lực đàm phán có sự trung gian của Liên Hiệp Quốc, vào cuối năm 1986,  giữa NWFB, Chính phủ Brazil và IADB đã đạt được thỏa thuận rằng, NWFB sẽ không phản đối việc triển khai Dự án BR 364 với điều kiện là hai bên  xa lộ sẽ thiết lập các khu bảo tồn thiên nhiên thay vì giao đất khai hoang cho giới địa chủ để xây dựng và mở rộng đồn điền và nông trại. Việc đạt được thỏa thuận này đã giúp cho Mendes được trao tặng hai giải thưởng quốc tế về bảo vệ môi trường. Mendes còn được dân chúng Brazil đề cử ra tranh cử chức vụ Tổng thống Brazil tại kỳ bầu cử tổng thống vào năm 1989. Năm 1987, Mendes được Liên Hiệp Quốc trao tặng giải thưởng Global 500 và được tạp chí Time của Mỹ bình chọn là một trong những nhân vật nổi tiếng của thế giới năm 1987.

Tuy nhiên, hoạt động bảo vệ môi trường tích cực của Mendes đã đụng chạm đến quyền lợi của một số quan chức trong bộ máy chính quyền Brazil và nhất là giới địa chủ. Vì vậy, một âm mưu loại bỏ Mendes đã được vạch ra.

Trước áp lực của dư luận trong và ngoài nước, Tổng thống Brazil José Sarney ra lệnh mở một cuộc điều tra quy mô để bắt giữ thủ phạm. Đến ngày 4/2/1989, thủ phạm giết hại Mendes đã bị cảnh sát bắt giữ, đó là địa chủ Darcy Alves Pereira và con trai Darli Alves. Cả hai bị tuyên phạt mỗi người 19 năm tù giam. Theo thỏa thuận ngầm trước đó, chỉ sau có 3 năm thụ án, cả Darcy và Darli Alves lần lượt được trả tự do trong vòng bí mật.

Hiện nay, dọc theo tuyến xa lộ xuyên Brazil đã hình thành 22 khu bảo tồn thiên nhiên có tổng diện tích 38.000km2 và trở thành vùng đệm bảo vệ cho sự tồn tại của rừng già Amazone, lá phổi của trái đất. Đây cũng là công lao cuối cùng của nhà hoạt động môi trường Chico Mendes