Đại sứ Mỹ chống lại chính sách của Mỹ ở El Salvador

Năm 1980, Chính phủ của Tổng thống Jimmy Carter đã cử một nhà hoạt động trong ngành ngoại giao ít tên tuổi sang làm Đại sứ Mỹ tại quốc gia Trung Mỹ El Salvador. El Salvador lúc đó đang chìm trong nội chiến giữa quân du kích cánh tả và quân đội chính quyền quân phiệt, cho nên chính quyền Mỹ hy vọng White có thể giúp chính quyền El Salvador thực hiện chính sách cải cách trung lập và ngăn chặn một cuộc cách mạng toàn diện.

Thay vì thế, White ngày càng khiến Washington bực bội, vì tính bộc trực, tinh thần đạo đức, thường xuyên chỉ trích các chính sách, các hành động giết người của chế độ quân phiệt hữu khuynh do Mỹ hậu thuẫn. Thái độ và lập trường đi ngược lại chính sách của chính phủ đã khiến White bị thất sủng, bị mất chức, nhưng lịch sử đã chứng minh thái độ và lập trường, quan điểm của ông là đúng đắn.

Chính trong khoảng thời gian ngắn ngủi làm Đại sứ Mỹ tại El Salvador, sự nghiệp ngoại giao của White đi vào giai đoạn chấm hết, nhưng bản thân ông đã đi vào lịch sử ngành ngoại giao nước Mỹ. Ông được rất nhiều người El Salvador yêu mến, được các tổ chức nhân quyền ca ngợi, nhưng đồng thời cũng nhận được nhiều lời dọa giết từ lực lượng hữu khuynh El Salvador và sự phản đối kịch liệt từ phái diều hâu ở Washington và Miami.

Robert E. White sinh ngày 21/9/1926 tại Melrose, bang Massachusetts. Ông nhập ngũ và phục vụ trong Hải quân Mỹ, với nhiệm vụ truyền tin ở mặt trận Thái Bình Dương trong Thế chiến II. Sau chiến tranh, ông theo học Trường cao đẳng Saint Michael và tốt nghiệp năm 1952, sau đó lấy bằng thạc sĩ vào năm 1954 tại Trường Luật và Ngoại giao Fletcher, Đại học Tufts ở Medford, bang Massachusetts.

White bắt đầu làm việc trong ngành ngoại giao vào năm 1955, được phân công ở nhiều vị trí khác nhau có liên quan đến Mỹ Latinh. White từng được bổ nhiệm làm Đại sứ Mỹ tại Colombia, Ecuador, Honduras và Nicaragua, làm Giám đốc khu vực Mỹ Latinh trong tổ chức Peace Corps và là đại diện Mỹ tại Tổ chức Các quốc gia châu Mỹ. Trước khi tới El Salvador, ông được bổ nhiệm làm Đại sứ Mỹ tại Paraguay từ năm 1977 đến 1980.

Giai đoạn White làm Đại sứ Mỹ tại El Salvador, đất nước này đang trải qua thời kỳ xung đột lý tưởng mạnh mẽ, và đó là tình hình chung ở Trung Mỹ thời đó. Tình trạng bạo lực, giết người tàn bạo diễn ra thường xuyên và chủ yếu do lực lượng cánh hữu thực hiện đối với thành phần thiên tả hoặc ủng hộ phong trào cách mạng của du kích cánh tả El Salvador. Điển hình như vụ ám sát Tổng giám mục Cơ Đốc giáo Oscar Romero vào tháng 3/1980 khi ông đang thuyết giảng về Lễ phục sinh tại Nhà thờ Quốc gia; hay như vụ bắt cóc và giết chết 4 phụ nữ Mỹ làm từ thiện tại nhà thờ thuộc Giáo hội Maryknoll vào tháng 12/1980.

Robert White (trái) và Tổng thống Ronald Reagan.

Không thể tiếp tục giữ im lặng trước những vụ việc tàn bạo, ông White bắt đầu lớn tiếng chỉ trích, phê phán chúng trong các bức điện gửi về Washington, sau đó là trong các cuộc phỏng vấn báo chí và trong các cuộc điều trần trước Quốc hội. Ông đã không ngần ngại gọi nhà lãnh đạo quân phiệt Roberto D'Aubuisson là một "kẻ giết người bệnh hoạn" và lên án D'Aubuisson đã chỉ đạo vụ ám sát Tổng giám mục Romero.

Năm 1981, Ronald Reagan đắc cử Tổng thống lên thay ông Jimmy Carter. Cơn sốt chống Cộng ở Washington đã bước sang một trang mới, càng nóng bỏng hơn. Và chức đại sứ của White cũng chỉ còn tính từng ngày. White xung đột với Ngoại trưởng Alexander M. Haig Jr, và chỉ 2 tuần sau khi ông Reagan nhậm chức, White từ chức, và không lâu sau đó rút khỏi ngành ngoại giao. White tuyên bố, ông đã bị ép buộc từ chức vì lý do chính trị.

Francisco Altschul, Đại sứ hiện tại của El Salvador tại Mỹ, từng là du kích cánh tả El Salvador đã nhận xét rằng. "Các sự kiện thời đó, đặc biệt là các vụ sát hại người theo giáo phái Maryknolls, đã làm cho White chuyển hóa từ một nhà ngoại giao thành một người mà xác tín về đạo đức và lương tri đã đi ngược lại với công việc của mình".

White luôn tự mô tả mình là một nhà ngoại giao có tinh thần dân chủ, một người thiên tả luôn coi trọng đạo đức. Ông từng nói, việc ông đến El Salvador là vì "một chút chủ nghĩa lý tưởng", là để làm việc phục vụ cho quyền con người, cho cải cách và cho việc đàm phán chính trị giữa du kích cánh tả và chính quyền quân phiệt El Salvador. Thế nhưng, ngay sau khi đến El Salvador nhận nhiệm sở, White đã thấy mình không thể không đối đầu với chính quyền quân phiệt hữu khuynh ở El Salvador.

Sau khi rút khỏi ngành ngoại giao, White giảng dạy đại học và làm công tác nghiên cứu ở Washington. Ông đã dành phần lớn thời gian trong 30 năm tiếp theo của đời mình để tiếp tục nói lên tiếng nói chính trực về chính sách đối ngoại của nước Mỹ và những hành động tàn bạo của nước Mỹ tại châu Mỹ Latinh, là tiếng nói phê phán mạnh mẽ các chính sách của Washington tại khu vực này trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, như chính sách thù địch chống Cuba của Chủ tịch Fidel Castro, chính sách hậu thuẫn các nhà độc tài quân phiệt như Augusto Pinochet ở Chile, Alfredo Stroessner ở Paraguay.

White cho rằng, để tránh sa vào những sai lầm lịch sử hoặc sa lầy chiến tranh như ở miền Nam Việt Nam, nước Mỹ cần tìm kiếm, thương lượng những giải pháp để giải quyết tất cả các cuộc xung đột, giữ vững tư cách đạo đức trong cách đối xử với tất cả các chế độ và tôn trọng ý chí của cư dân địa phương. Lời minh triết đó của White cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị và vẫn luôn đúng khi nước Mỹ luôn làm theo hướng ngược lại và trên thực tế đã sa lầy ít nhất thêm 2 cuộc chiến: Iraq và Afghanistan.