Nỗi đau hậu chiến

Chiến tranh đã kết thúc tròn 40 năm, nhưng những di hại của nó vẫn còn âm ỉ đeo bám cuộc sống nhọc nhằn của người dân Quảng Trị. Sau những tiếng nổ đến kinh người đâu đó, là những cái chết thảm thương đến tan tành thân xác và những tấm thân tàn phế vì bom mìn...

Là người con quê hương Quảng Trị, tôi đã không ít lần trở lại nơi này. Ở đó, tôi đã nhiều lần tận mắt chứng kiến từng đoàn người đủ mọi lứa tuổi, ngày ngày họ lặng lẽ ra đi từ phía ruộng đồng, từ phía có những lũy tre xanh để tìm đến những vùng đồi, những cánh rừng mà trước đây là điểm nóng của những ngày chiến sự để rà tìm phế liệu chiến tranh.

Đội ngũ này kết thành từng nhóm, có nhóm năm, bảy người, có nhóm đến cả chục người, cũng có những nhóm chỉ toàn là anh em, họ hàng cật ruột với nhau... Họ lang thang khắp nơi, ban đầu thì họ rà tìm ngay chính trên những mảnh vườn của họ, sau đó là tìm kiếm quanh làng, quanh xóm.

Khi mà cả ruộng đồng, sông bãi không còn nơi để rà tìm nữa thì họ dắt díu nhau đến những Cồn Tiên, Dốc Miếu, Khe Sanh, Đầu Mầu, sân bay Tà Cơn, Căn cứ Phullơ, Đồi 241, hàng rào điện tử Macnamara...

Thời gian đầu, những nhóm người này thường đi theo hành trình ngắn, có nghĩa là sáng sớm ra đi, chiều tối lại về. Công việc thường nhật của họ là đi dò tìm, nhặt nhạnh từng chiếc vỏ lon đồ hộp, những tấm nilon, các loại đồ dùng được sản xuất bằng chất liệu nhôm, nhựa, gỗ ván phế thải, sắt thép...

Chiều chiều, họ gồng gánh đến những trung tâm của thành phố Đông Hà, thị trấn Cam Lộ, Gio Linh, Khe Sanh…ở đó có những chủ vựa buôn bán phế liệu chờ họ đến để thu gom tất tần tật những gì họ tìm kiếm được.

Trung bình, mỗi ngày họ cũng kiếm được dăm bảy chục, đến vài trăm nghìn đồng, đôi khi "trúng mánh" thì thu nhập khá hơn.

Dần dà những nơi quanh phố thị không còn thứ gì để nhặt nữa, họ phải tìm đến những nơi thật xa, những lần đi xa như thế có khi đến 15-20 ngày họ mới quay về.

Họ đi có tổ chức, và bao giờ trước lúc lên đường họ cũng góp tiền cùng nhau làm một lễ cúng vái giữa trời đất, họ nguyện cầu những đấng siêu linh nào đó phù hộ độ trì cho họ gặp những điều may mắn trên hành trình kiếm sống đầy ắp sự rủi may này.

Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Mỹ, bà Rose Gottemoeller đang bấm nút để tiêu hủy bom mìn còn sót lại sau chiến tranh.

Có lần trên đường số 9, đoạn gần với sân bay Tà Cơn, tôi đã gặp và trò chuyện rất lâu với một người làm nghề rà tìm phế liệu tên Đức. Anh kể, quê anh ở một làng ven biển thuộc huyện Triệu Phong.

Nhiều năm trước, anh cùng với gia đình mưu sinh bằng nghề nông nghiệp, nhưng rồi thời tiết, nắng mưa thất thường khiến năng suất thấp...

Rồi mất mùa, đói kém, trong khi đó các con anh đều đang tuổi ăn, tuổi lớn. Vì vậy mà anh phải khăn gói theo bạn cùng làng để tha phương hành nghề tìm kiếm vận may bằng cái nghề lành ít dữ nhiều này.

Vì sao mà ngày càng có nhiều người lao thân vào làm nghề nguy hiểm này? Cũng dễ hiểu thôi, bởi lẽ đây là một nghề không cần vốn liếng mà có đi là chắc chắn có thu nhập ngay lập tức. Tuy không nhiều nhặn gì nhưng còn có cái để chi dùng cho cuộc sống vốn dĩ cơ cực của họ.

Càng về những năm sau này, công việc của những người đi rà tìm phế liệu được họ đầu tư nhiều hơn, họ đua nhau sắm máy rà điện, nhờ vậy mà công việc có phần suôn sẻ.

Đại đa số họ không được trang bị một khái niệm cơ bản nào về lĩnh vực tháo gỡ gom mìn cả, chủ yếu là họ hành nghề bằng kinh nghiệm của người đi trước hoặc là bằng chính những cuộc thí nghiệm đầy sinh tử của bản thân mình.

Ở một điểm thu mua phế liệu chiến tranh nằm ngay trung tâm thị trấn Ái Tử, tôi gặp vợ chồng anh Đính, chị Lệ và anh Hoàng, chị Thu. Họ là những người có thâm niên gần 30 năm gắn bó với nghề rà tìm phế liệu chiến tranh trên địa bàn Quảng Trị. Ngày ngày, chồng đi rà tìm, vợ phụ chồng trong việc gom nhặt, rồi bán mua…

Nói về nỗi nhọc nhằn của nghề mình đang gắn bó, anh Hoàng cho biết: "Tháo được một quả đạn cối đem bán chừng 500.000đ - 600.000đ; một quả đạn loại 105 ly bán được hơn 2.000.000đ". Nói thế, nhưng các anh vẫn bảo: "Thời buổi này tìm ra một quả bom cũng vàng mắt chứ đâu có dễ dàng gì!".

Sau một hành trình kiếm tìm như thế, người có được thì đủ sinh sống, trang trải nợ nần, lễ tạ với trời đất. Người không có thì lỗ cả công lẫn vốn. Có người còn phải bỏ lại một phần cơ thể của mình nơi rừng hoang, núi thẳm, có người thì vĩnh viễn gửi tấm thân đâu đó do sốt rét hoặc là do một quả đạn nào đó phát nổ khi họ lấy thuốc một cách quá bất cẩn. Xin được nêu ra một vài trường hợp đau lòng, vài kết cục bi thương từ đạn bom thời hậu chiến.

Chuyện hai chàng thanh niên ở xã Triệu Giang, Triệu Phong (Quảng Trị) trong khi dùng cưa, đục để tháo gỡ quả đạn 175 ly, đạn phát nổ làm cả hai chết tan xác, bỏ lại hai người vợ trẻ và những đứa con thơ dại.

Cũng ở địa phương này, một thanh niên khác khi tháo đầu đạn 105 ly, do không hiểu biết đã làm đạn nổ, anh chết ngay tại chỗ cùng với 3 người hàng xóm hiếu kỳ khác. Đau xót hơn, có những gia đình chịu nỗi đau mất mát do bom đạn chưa nguôi ngoai thì đã phải chít thêm những dải khăn sô cho người thân xấu số khác.

Nạn nhân bom mìn Trần Văn Hoàn khi đang cấp cứu.

Một ngày cuối mùa đông năm ngoái, sau cái chết của người cha vì đạn nổ khi xăm tìm phế liệu, em Nguyễn Xuân Anh cùng người chú ruột lại đến căn cứ Cồn Tiên để rà tìm phế liệu, không may gặp mìn, người chú chết, còn em bị mù hai mắt và khắp mình chằng chịt vết thương.

Hai vợ chồng anh Vinh, chị Anh, trú tại thị trấn Gio Linh (Quảng Trị), cũng là một trong số những người có thâm niên trong nghề rà tìm phế liệu của chiến tranh tâm sự: "Làm nghề này thì cầm chắc mười mươi cái chết, nhưng ngoảnh lại sau lưng mình là con cái, là cơm, áo, gạo, tiền... là hàng trăm thứ chi dùng khác, nên thôi thì đành phó mặc rủi, may cho trời đất...".

Còn nhiều những cảnh đời oan nghiệt khác đang sống những ngày cuối cùng của đời mình ở đâu đó trong những làng quê Quảng Trị, như trường hợp bà Trần Thị Lan, trú tại thôn 9, Trung Giang, Gio Linh, cứ mỗi khi trở trời là bệnh tật lại hành hạ tấm thân khốn khổ của bà với 42 mảnh đạn trong thân thể chưa có điều kiện để lấy ra.

Hay trường hợp của cháu Phạm Hữu Luận, ở thôn Mỹ Lộc, Vĩnh Chấp, Vĩnh Linh, bị tai nạn do bom bi nổ cùng với 2 ngươi bạn khác khi đang đi chăn trâu ở bãi hoang gần nhà, nay hoàn toàn tàn phế. Em Hồ Dũng, ở Trà Liên, Triệu Phong, khi đang chăn bò ở sân bay Ái Tử, không may giẫm phải mìn làm em cụt tay, mù mắt, vậy là mơ ước đến trường của em đã bị khép lại với một tấm thân tật nguyền.

Em Nguyễn Thế Nghĩa cùng các em học sinh lớp 5 của Trường tiểu học Vĩnh Quang, Vĩnh Linh khi đang lao động dọn vệ sinh trong sân trường thì vấp phải bom bi phát nổ, Nghĩa bị mù hai mắt, các bạn khác bị thương rất nặng. Và còn rất nhiều trường hợp đáng thương khác chúng tôi không thể kể hết được...

Có lẽ tôi cũng như nhiều bạn đọc khác, chẳng có ai muốn nghe thêm, đọc thêm một dòng nào nữa trong cái danh sách dài dằng dặc đã được thống kê từ năm 1975 đến nay những người bị nạn do bom mìn ở Quảng Trị là 7.024 người (chiếm 1,2% dân số Quảng Trị), trong đó có 2.618 người chết (31% nạn nhân tử vong là trẻ em). Chỉ tính riêng từ năm 2008 đến nay đã có 30 người chết vì bom đạn, trong đó có 14 trẻ em…

Quảng Trị được đánh giá là mảnh đất bị ô nhiễm bom, mìn, vật liệu nổ sau chiến tranh đứng đầu cả nước. Hiện nay, 83,8% diện tích đất (đa phần là đất nông nghiệp) ở tỉnh Quảng Trị bị ô nhiễm bom, mìn. Trong đó, huyện Đakrông có tỷ lệ bom, mìn sót lại sau chiến tranh cao nhất nước: 97% diện tích đất. Có những nơi như xã Hải Thái của huyện Gio Linh từ năm 1975 đến nay đã có 100 người chết và 32 người bị thương vì tai nạn bom mìn. Cả nước có 38.000 người chết và hơn 100.000 người bị thương vì bom mìn sót lại sau chiến tranh…

Theo số liệu của Bộ Quốc phòng và Bộ Công an: Hiện nay Việt Nam còn 6,6 triệu ha đất bị ô nhiễm bom mìn sau chiến tranh, chủ yếu ở các tỉnh: Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế và Quảng Nam.

Với năng lực hiện tại, mỗi năm rà phá, dọn dẹp, làm sạch được 20.000 ha đất. Như vậy, theo tính toán phải mất 300 năm nữa cộng với khoản kinh phí khoảng 10 tỉ USD mới giải quyết xong vấn nạn ô nhiễm bom mìn.

Tất nhiên là những con số vừa nêu kia chỉ là một phần trong bảng  thống kê chưa đầy đủ mà tôi có được trong chuyến công tác ở Quảng Trị lần này. Đó là thực tế, vì không ai có thể thống kê một cách đầy đủ được những vụ nổ đạn bom nơi thâm sơn cùng cốc, hay là ở một góc khuất nào đó trong vô số những làng quê nghèo của Quảng Trị.

Không ai trong số chúng ta có thể đoán biết được rằng, hiện tại còn bao nhiêu tấn đạn bom đang lặng yên giấu mình trong lòng mảnh đất nhỏ bé này. Và tất nhiên cũng không có người nào dám quả quyết rằng sẽ không còn những cái chết "bất đắc kỳ tử" xảy ra. Một khi mà những đoàn người đi rà tìm phế liệu vẫn ngày ngày kéo nhau tìm đến những cánh rừng, những quả đồi vùng nhiệt đới.

Nói về vấn nạn này chúng ta không thể đổ lỗi cho sự đói nghèo, khốn khó, mà cũng cần lưu tâm một cách sâu sắc đến ý thức của con người…

Trong nỗ lực hàn gắn những nỗi đau do chiến tranh để lại, lần lượt các tổ chức như:  "Những người bạn Mỹ"; tổ chức Oxpam Hồng Kông; tổ chức Sodi/Gerbera; Dự án "Khôi phục môi trường và khắc phục hậu quả chiến tranh" (Restore the Evironment and Neutralize the Effects of War - RENEW) do Quỹ Tưởng niệm cựu chiến binh Mỹ tại Việt Nam tài trợ; Quỹ liên kết Nhật Bản - ASEAN; Tổ chức Trauma care Foundation/TCF/TMC (Na Uy)… và những nhóm cố vấn về bom mìn đã có mặt tại Đông Hà (Quảng Trị) để tháo gỡ bom mìn và trợ giúp về mặt kỹ thuật...

Ngày 2-3 vừa qua, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ đặc trách kiểm soát vũ khí và an ninh quốc tế Rose Gottemoeller đã có chuyến thăm và làm việc tại Quảng Trị. Tại đây, bà Rose Gottemoeller đã khảo sát thực tế, chứng kiến nỗ lực rà phá bom mìn của các nhân viên MAG. Tiếp đó, chính tay bà bấm nút tiêu hủy số lượng bom đạn được tổ chức này tìm thấy.

Trao đổi với báo giới sau khi kết thúc chuyến làm việc, bà Rose Gottemoeller cho hay: "Đây là một ngày vô cùng đặc biệt, tôi đi thăm hiện trường rà phá bom mìn và bản thân ấn nút hủy những vũ khí nguy hiểm. Tôi có cơ hội gặp gỡ những nạn nhân bom mìn, nói chuyện và hiểu được sự mất mát, nghị lực cũng như cuộc sống của họ".

Bà Rose thông tin, năm 2015, Chính phủ Mỹ tài trợ cho Việt Nam 10 triệu USD, trong đó Quảng Trị nhận 8 triệu USD, để thực hiện một dự án mới, đầy tính sáng tạo trong nỗ lực đẩy nhanh rà phá bom mìn và khắc phục hậu quả chiến tranh. Dự án này có sự hợp tác chặt chẽ giữa các tổ chức phi chính phủ, chính quyền và quân đội địa phương, nhằm thiết lập cơ sở dữ liệu trung tâm để đưa ra những địa điểm cần ưu tiên rà phá.

Bên cạnh đó, nhiều phương tiện thông tin đại chúng đã lên tiếng cảnh báo về mối nguy hiểm khi tháo gỡ bom mìn và rà tìm phế liệu chiến tranh một cách bừa bãi. Nhiều cơ quan hữu trách cũng đã lên tiếng ngăn chặn, răn đe. Nhiều vụ buôn bán trái phép chất nổ (thuốc bom) đã bị đưa ra xét xử rất nghiêm khắc, vậy mà kết quả vẫn luôn là chuyện phải bàn.

Nhìn nhận từ một góc độ nào đó thì những con người hiện tại đang mưu sinh bằng nghề rà tìm phế liệu bất đắc dĩ này vẫn đáng được thương xót hơn là trách cứ. Mong sao, các cơ quan, ban, ngành ngày càng có những việc làm thiết thực hơn để giúp đỡ những người này thoát khỏi khó khăn trước mắt, tạo công ăn việc làm để họ ổn định cuộc sống.

Thời gian dần khép lại nhưng những di hại của chiến tranh dường như vẫn chưa được xóa mờ. Hy vọng rồi sẽ không còn nữa những tiếng nổ kinh hoàng, không còn nữa những cái chết oan uổng, máu của những người dân lương thiện không còn chảy nữa trong những buổi sáng thanh bình của thời hậu chiến hôm nay.