Ngô Đình Mẫn- Một trong những người cộng sản đầu tiên
Ngô Đình Mẫn sinh năm 1905, (theo tài liệu Sở Mật thám Pháp - 1930) quê ở La Khê Tây, xã La Khê, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Đông, nay là xã Văn Khê (3 xã Lê Khê, Văn La, Văn Phú sáp nhập) thuộc thành phố Hà Đông, tỉnh Hà Tây.
Hồi nhỏ Ngô Đình Mẫn đi học ở Trường tiểu học Hà Đông. Khoảng năm 1920, gia đình rời quê ra Hà Nội sinh sống nhằm đáp ứng yêu cầu học tập của con cái. Ngô Đình Mẫn thông minh, có chí tiến thủ, học tập tốt. Sau khi tốt nghiệp Sơ học yếu lược, Ngô Đình Mẫn vào học Trường Kỹ nghệ thực hành là trường đào tạo công nhân kỹ thuật có tay nghề cao.
Trong thời gian này, Ngô Đình Mẫn đã sớm giác ngộ cách mạng, tham gia các hoạt động yêu nước như để tang nhà chí sĩ Phan Chu Trinh, bãi khóa đấu tranh đòi thả nhà cách mạng yêu nước Phan Bội Châu.
Tốt nghiệp Trường Kỹ nghệ thực hành, Ngô Đình Mẫn vào làm tại phòng in can kỹ thuật Hãng sửa chữa ôtô Aviat ở phố Ngô Quyền, Hà Nội (sau này là Nhà máy Ôtô Ngô Gia Tự).
Tại đây, với phong trào giai cấp công nhân đang phát triển và trưởng thành nhanh chóng, với nhiệt tình cách mạng, lòng yêu nước, lại giác ngộ qua sách báo tiến bộ, qua Nguyễn Tạo, Hạ Bá Cang (đồng chí Hoàng Quốc Việt) dìu dắt, năm 1926, Ngô Đình Mẫn gia nhập Đảng Tân Việt – tức Việt Nam Cách mạng đồng chí hội, sinh hoạt liên tỉnh bộ Hà Nội – Hà Đông cùng với Tôn Quang Phiệt, Nguyễn Quang Trọng...
Ngô Đình Mẫn là một người tích cực, xông xáo, có nhiều đóng góp nên năm 1929 được tín nhiệm bầu vào ban lãnh đạo kỳ bộ Bắc Kỳ của Đảng Tân Việt.
Phong trào cách mạng lúc ấy đã lên cao, giai cấp công nhân ngày càng lớn mạnh, đòi hỏi phải sớm thống nhất lực lượng toàn quốc, theo lời hiệu triệu của đồng chí Nguyễn Ái Quốc tháng 12/1929, 8 đại biểu của ba kỳ đã tiến hành họp để thành lập Đông Dương Cộng sản Liên đoàn.
Ông Ngô Đình Mẫn là đại biểu duy nhất của xứ bộ Tân Việt Bắc Kỳ đi dự hội nghị tại nhà ông Nguyễn Xuân Thanh ở Đức Thọ, Hà Tĩnh. Do địa điểm họp bị lộ phải di chuyển đến địa điểm khác, không may, tại bến đò Trai các đại biểu bị địch bắt.
Sau gần 2 tháng bị giam giữ, tra hỏi, do không có chứng cứ gì nên tên Công sứ Lacarade buộc phải thả 7 người. Chính trong thời gian này, Sở Mật thám đã lập hồ sơ riêng về Ngô Đình Mẫn để theo dõi.
Ảnh và ghi chép bằng tiếng Pháp về ngày sinh, quê quán, bố mẹ Ngô Đình Mẫn hiện còn lưu giữ tại Viện Bảo tàng Cách mạng Việt
Sau ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam 3/2/1930, ông Ngô Đình Mẫn tiếp tục là Xứ ủy Bắc Kỳ. Khi ấy, phong trào Bình Dân ở Pháp thắng lợi, Trung ương Đảng đã bố trí ông Ngô Đình Mẫn làm thủy thủ một tàu biển sang Pháp để mở đường liên lạc với Đảng Cộng sản Pháp nhưng sau tàu này chuyển hướng chạy Hải Phòng – Mỹ nên Ngô Đình Mẫn lại rời tàu về hoạt động phụ trách công tác tài chính và chỉ đạo Hải Phòng.
Cuối năm 1930, Xứ ủy chuyển xuống Hải Phòng, chủ trương tổ chức Ngày Quốc tế Lao động (1/5/1931) rầm rộ để đẩy mạnh phong trào của giai cấp công nhân và nhân dân lao động thành phố Cảng, ông Ngô Đình Mẫn là người hăng hái hoạt động và trực tiếp chỉ đạo công tác này.
Do có sự phản bội nên địch bố trí lực lượng lớn từ Hà Nội xuống phối hợp với mật thám Hải Phòng tổ chức vây ráp, bắt bớ và đã bắt được Ngô Đình Mẫn cùng nhiều đồng chí khác, đưa về Hà Nội.
Liên tục tra tấn, xét hỏi trong mấy tháng trời, nhưng địch không khai thác được gì ở Ngô Đình Mẫn. Chúng phải thú nhận qua báo chí là Ngô Đình Mẫn gan lỳ không chịu khai, trừ việc thừa nhận hoạt động trong Đảng Cộng sản.
Tháng 10/1931, địch buộc phải mở phiên tòa Hội đồng đề hình tại Trụ sở Tòa án Hà Nội để xử, hòng trấn áp phong trào cách mạng. Đặc biệt, chúng muốn thông qua xét xử công khai để vu cáo hoạt động của Đảng, tập trung vào việc cố ghép cho Ngô Đình Mẫn – nhân vật trọng yếu nhất của phiên tòa vào các tội tống tiền, cướp của, giết người.
Thông tin về phiên tòa được các báo của địch đăng tít lớn, chạy suốt dọc nhiều cột trang nhất và mô tả về Ngô Đình Mẫn: đôi mắt sáng quắc, râu quai nón, giọng nói dõng dạc (báo Đông Pháp, 20/10/1931).
Ngô Đình Mẫn người dong dỏng cao, nước da trắng trẻo, râu quai nón, hai mắt sáng quắc, biệt hiệu là Mẫn "tây lai", để phân biệt với Nguyễn Hoàng Tôn tức Phạm Hữu Mẫn cũng bị xử trong vụ án này (báo Thực nghiệp dân báo, 20-10-1931).
Tòa án thực dân đã vu cáo Ngô Đình Mẫn chủ mưu một số vụ án hình sự tại Hà Nội, Hải Phòng mà không nói gì đến hoạt động chống đối chế độ, in truyền đơn, chuẩn bị mít tinh chào mừng Ngày Quốc tế Lao động.
Hội đồng xét xử đã xử riêng Ngô Đình Mẫn vào ngày 17/10, nhưng với phong cách trình bày dõng dạc, luận điểm đanh thép, ông và các đồng chí đã phá tan âm mưu của địch bôi xấu Đảng Cộng sản, một mặt dũng cảm nhận đã hoạt động cho Đảng nhằm đánh đổ chế độ thuộc địa áp bức, một mặt đanh thép vạch rõ sự vu cáo của địch.
Báo Đông Pháp ngày 20/10/1931 đã phản ánh: Trước tòa, Mẫn nhận hết các việc làm và nói sở dĩ làm Cộng sản là để đánh đổ đế quốc chủ nghĩa và bác bỏ tất cả các vụ hình sự mà tòa gán cho ông.
Lời nói của Ngô Đình Mẫn trước tòa nêu rõ khí tiết người Cộng sản: “... cứ một cớ vào Đảng Cộng sản mưu đánh đổ chính phủ cũng đủ làm tội tử hình, nếu tòa viện lẽ giết người mà làm tội thì có hại cho danh dự tôi” (báo Thực nghiệp – Đông Pháp 20/10/1931).
Chính khí phách của Ngô Đình Mẫn và các đồng chí trong phiên tòa không chỉ gây tác động lớn đến nhân dân tham dự mà ngay cả trạng sư Pháp – Mayer và Bonet do tòa cử ra cũng phải thán phục.
Không thể khuất phục được người Cộng sản kiên cường ấy, cũng không thể bôi nhọ được chân lý sáng ngời của Đảng Cộng sản Việt Nam, phiên tòa đề hình đã phải hoãn tuyên án từ 2 giờ chiều đến 8 giờ tối ngày 17/10/1931 để bàn riêng, rồi tuyên án:
- Ngô Đình Mẫn cùng Trần Bá Dương và 4 đồng chí khác án: Khổ sai chung thân.
- Khuất Duy Tiến cùng 2 đồng chí: Phát lưu chung thân
- Phạm Hữu Mẫn tức Nguyễn Hoàng Tôn: Tử hình (mặc dù lúc đó mới 17 tuổi).
Các đồng chí khác cũng bị kết án từ 1 đến 5 năm tù.
Ngay cuối năm đó, địch đày Ngô Đình Mẫn cùng 90 người lên nhà tù Sơn La. Tại đây, Ngô Đình Mẫn tiếp tục phát huy khí phách người Cộng sản, tham gia đẩy mạnh các hoạt động trong tù.
Với trình độ chính trị và kinh nghiệm đấu tranh tích lũy được, Ngô Đình Mẫn đã bồi dưỡng cho các đồng chí trong tù và được mọi người rất quý trọng.
Do chế độ nhà tù quá khắc nghiệt, do bọn địch cố tình đày ải, làm hại nên mặc dù đang trong tuổi thanh niên, có sức vóc to lớn Ngô Đình Mẫn đã mắc bệnh nặng và hy sinh trong nhà tù Sơn La năm 1933, khi đó ông mới 26 tuổi.
Ngay tại nhà tù Sơn La, cạnh cây đào và bia mộ đồng chí Tô Hiệu, trên bia lớn ghi danh các liệt sĩ tại nhà tù, họ tên Ngô Đình Mẫn, quê La Khê, Hà Đông được ghi đầu tiên.
Tại nhà thờ họ Ngô ở La Khê từ lâu đã có ảnh và bàn thờ riêng để các dịp xuân tế, giỗ họ hàng năm, con cháu dâng hương tưởng nhớ liệt sĩ Ngô Đình Mẫn.
Năm 1988, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt
Nhân kỷ niệm ngày sinh ông Ngô Đình Mẫn, con cháu họ tộc Ngô – La Khê, nhân dân xã Văn Khê mong chờ thành phố trẻ Hà Đông, đang trên đà phát triển, mở rộng, sớm có một đường phố mang tên Ngô Đình Mẫn (TP Hà Nội đã đặt tên đường phố Nguyễn Hoàng Tôn ở quận Tây Hồ, cạnh làng Trích Sài quê ông) để tạo điều kiện cho thanh thiếu niên và nhân dân TP Hà Đông, xã Văn Khê tưởng nhớ, học tập gương anh dũng kiên cường của liệt sĩ tiền bối cách mạng, một trong những người Cộng sản đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam và của tỉnh Hà Tây
