Trong hầm mộ số 13 của Điện Panthéon tại Paris, nơi được xem như đền thờ các vĩ nhân Pháp, có một đài tưởng niệm nhỏ. Đó là nơi vinh danh Josephine Baker, nữ ca sĩ kiêm vũ công người Mỹ gốc Phi đã hoạt động rất hiệu quả cho lực lượng kháng chiến Pháp ở thế chiến thứ hai trong vai trò một điệp viên.
Thật đáng kinh ngạc khi một người có đầu óc thiển cận và bất tài như vậy lại có thể xây dựng được một sự nghiệp thành công và, vượt qua những tình huống tưởng chừng bất khả thi và cực kỳ nguy hiểm, vẫn “sống sót” trong cuộc đời. Nếu ai đó có thể được gọi là may mắn, thì kẻ ấy chính là ông ta: điệp viên Franz von Papen.
Có rất nhiều điệp viên đã để lại dấu ấn khó phai trong Thế chiến thứ hai. Người giải mã thông tin tình báo, người luồn sâu phá hoại, người tổ chức mạng lưới kháng chiến ngầm…. Tất cả đều hỗ trợ cho chiến thắng ngoài tiền tuyến. Nhưng điệp viên người Ý Rodolfo Siviero lại thực hiện một nhiệm vụ hoàn toàn khác, và cũng cực kỳ giá trị.
Gần nửa thế kỷ trước, giới thể thao thế giới đã thực sự rung chuyển bởi một sự kiện hy hữu. Nhà vô địch Olympic, VĐV của thập kỷ và là một trong những VĐV đấu kiếm giỏi nhất trong lịch sử, một huyền thoại và là thần tượng của hàng triệu người, hóa ra là một điệp viên, hơn thế lại là điệp viên hai mang. Ông làm việc đồng thời cho hai cơ quan tình báo - Ba Lan và Mỹ...
Vào cuối những năm 1980 - đầu những năm 1990, các điệp viên Mỹ và Anh hoạt động ở Moscow dưới vỏ bọc nhân viên sứ quán có một đặc điểm nổi bật: đam mê các màn hóa trang. Công bằng mà nói, “vũ khí bí mật” này đã mang lại thành công cho đối phương trong một thời gian nhất định.
Gần 20 năm, ông là điệp viên quan trọng nhất của tình báo Liên Xô tại Hoa Kỳ và là cầu nối giữa Bộ Dân ủy Nội vụ Liên Xô, gia đình Rosenberg và các nhà vật lý trong dự án hạt nhân của Mỹ. Nhưng bị chính các chiến hữu của mình phản bội, suốt phần đời còn lại ông lẩn tránh các cơ quan tình báo của cả hai siêu cường. Đây là câu chuyện có thật về điệp viên liên xô Joseph Katz, người trở thành nguyên mẫu của James Bond.
Amleto Vespa là một trong những nhà thám hiểm đích thực của nửa đầu thế kỷ 20. Phần lớn cuộc đời của Vespa đều xuất phát từ cuốn hồi ký của ông có tiêu đề “Điệp viên mật Nhật Bản: Sổ tay về chủ nghĩa đế quốc Nhật” đã được xuất bản vào năm 1938. Cuốn sách đem đến một cái nhìn sâu sắc, thú vị vào mối quan hệ giữa giang hồ tội phạm và các cơ quan mật vụ trong thời phát xít Nhật chiếm đóng Trung Hoa.
Ngày tháng Tư lịch sử, dưới tán dừa mát rượi, ngồi nghe người thương binh sắp 80 tuổi Nguyễn Thanh Điềm kể chuyện, chúng tôi ngẫm ra một điều, trong lịch sử chiến tranh, hiếm có điệp viên nào lại như ông. Chỉ trong một thời khắc lịch sử của dân tộc nhưng ông đã tham gia chiến đấu ở ba mặt trận với nhiệm vụ khác nhau và đầy khó khăn, thử thách nhưng nhiệm vụ nào ông cũng hoàn thành xuất sắc.
Chưa kể biệt danh là “Tướng cướp nhí” lúc nhỏ, bên cạnh cái tên do cha mẹ đặt cho là Nguyễn Thanh Điềm (Tư Điềm), ông còn lần lượt mang 4 tên gọi khác nhau trong một thời gian dài, đó là Thục Xình, Thanh Phương, J2, D104. Với ông, mỗi cái tên là mỗi kỷ niệm gắn với những thành tích, trong đó có những đóng góp rất quan trọng trong ngày 30/4/1975 và cùng lực lượng Công an đảm bảo an ninh chính trị nhiều địa phương trước và sau ngày đại thắng.
Hoạt động tình báo có lịch sử vài nghìn năm. Nhờ các nhà tình báo, giới lãnh đạo thế giới đã và đang thu thập được những thông tin cần thiết. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi những người có tài năng và dũng cảm nhất được chọn làm công việc này.
Sau nhiều thập kỷ lưu vong cả sống và chết, hài cốt của thủ tĩnh tình báo thời chiến Cộng hòa Séc, chuẩn tướng Frantisek Moravec cuối cùng cũng đã hồi cố hương. Điệp viên lê dương Tiệp Khắc là một trong số ít những người Séc đã phục vụ tích cực trong cả 3 hình thức của phong trào kháng chiến của Tiệp Khắc trong thế kỷ 20. Di sản của ông trong cộng đồng an ninh Séc vẫn còn mạnh mẽ cho đến tận ngày nay.
Từ thời thượng cổ, khi các bộ tộc, quốc gia nhỏ tiến hành chiến tranh với nhau, đã biết cách dùng điệp viên để do thám tình hình đối phương.
“Bọn Đức Quốc xã kìm kẹp giới thượng lưu New York” - 73 năm trước, tính từ tháng 9/2017, đồng loạt các tiêu đề báo chí trên khắp thế giới loan tin về số phận của Gertrude Sanford Legendre - người nổi tiếng với mệnh danh là “lữ khách quốc tế” đã bị mắc kẹt trong chiến tuyến địch suốt Thế chiến II.
Cái tên Kurt Jahnke rất nổi tiếng trong giới nghiên cứu lịch sử tình báo thế giới. Là người Đức, y từng phục vụ trong lực lượng Hải quân Mỹ, làm việc trong hãng thám tử “Pinkerton”, tham gia một số hoạt động phá hoại trong Thế chiến thứ nhất, và thậm chí tìm cách lôi kéo Mexico vào cuộc chiến tranh chống Mỹ. Jahnke là một trong những người đầu tiên thành lập đảng Quốc xã và lực lượng đặc biệt của Đức. Nhưng năm 1945, y bị tố cáo là gián điệp của Anh và buộc phải chạy sang Thụy Sĩ.
Một trong những nhiệm vụ khó khăn nhất của các cơ quan tình báo là cài cắm điệp viên ở nước ngoài. Một người như vậy phải có trình độ ngoại ngữ hoàn hảo và nhiều phẩm chất khác, anh ta có thể bị lộ bất cứ lúc nào chỉ vì một sơ suất nhỏ, chẳng hạn như một cử chỉ sai hoặc một lời nói tình cờ. Trong lịch sử ngành tình báo có những điệp viên nằm vùng đã tạo nên một sự nghiệp lẫy lừng dưới cái tên giả.
Những người hùng kiểu như Phyllis Pippa Latour đã từng chứng kiến bi kịch dưới nhiều hình thức khác nhau, và quãng thời gian làm điệp báo của bà trong suốt Thế chiến II được hỗ trợ bởi kinh nghiệm và quan điểm cá nhân đã khiến bà trở thành nhân vật đáng ngưỡng mộ. Ngày 8/4/2021, nhân kỷ niệm sinh nhật tròn 100 tuổi của mình, bà Phyllis “Pippa” Latour đã kể với truyền thông một câu chuyện khá giản dị về cuộc đời mình.
Tuyển mộ điệp viên là yếu tố quan trọng tạo nên hiệu quả công việc của bất kỳ cơ quan tình báo nào trên thế giới. Không phải ngẫu nhiên mà tình báo Liên Xô luôn coi trọng vấn đề này. Lịch sử các cơ quan tình báo Liên Xô ghi nhận rất nhiều nhà tuyển mộ tài năng. Arnold Deutsch là một trong số đó. Nhờ khả năng hiếm hoi và kỹ năng điêu luyện của ông, tình báo Liên Xô đã chiêu mộ được cả một đội ngũ điệp viên xuất sắc, đóng góp lớn lao cho nền an ninh của đất nước.
Tháng 4/1991, trên một tờ báo của Liên Xô, đại tá KGB hồi hưu Vladimir Chikov viết rằng vào những năm 40, trong số những điệp viên Liên xô thâm nhập vào Dự án Manhattan, còn một người nữa. Điệp viên này có mật danh là Perseus và chưa bao giờ bị lộ.
Tác giả bài viết, nhà báo Tanja K. Eie, người gốc Na Uy, từ Ithaca, New York về quê hương vào năm 2018. Trong một lần đạp xe qua trung tâm thành phố Flekkefjord, bà rẽ xuống một con phố nhỏ có tên gọi là Kirkegaten (phố Nhà Thờ) và dự định đi thẳng xuống vịnh hẹp và lối đi bộ lót ván (Brygge) và rồi nhìn thấy tấm bia tưởng niệm một người lính tên là Gunvald Tomstad, một di tích lịch sử mà bà chưa từng nhìn thấy trước đây trong các lần lưu lại ở Flekkefjord.
Sau Chiến tranh Lạnh, nhiều tổ chức tình báo của các nước như CHDC Đức, Liên Xô, Hungary, Tiệp Khắc... hoặc thiêu hủy toàn bộ kho tài liệu của mình, hoặc không giải mật hết. Chỉ riêng Ba Lan là nước hoàn toàn mở cửa các kho tài liệu của Cục An ninh (Sluzba Bezpieczenstwa - SB) với hàng triệu tài liệu mật.
