Cuộc di cư vĩ đại của các nhà khoa học dưới thời Đức Quốc xã

Thứ Sáu, 28/06/2019, 10:16

Hai tháng sau khi Adolf Hitler được bổ nhiệm làm thủ tướng, chính phủ Đức ban hành Luật Phục hồi cơ quan Dân sự Chuyên nghiệp vào ngày 7-4-1933 buộc những công chức nhà nước có ít nhất một ông hay bà (nội hay ngoại) là người Do Thái hoặc là đối thủ chính trị của Đảng Quốc xã phải bị bãi nhiệm ngay lập tức.

Hàng ngàn người mất việc làm giáo viên, thẩm phán, cảnh sát viên và các học giả tại các trường đại học hàng đầu của đất nước. Hàng trăm nhà khoa học Đức và các trí thức khác bắt đầu con đường di cư sang Anh, Mỹ và hàng chục quốc gia khác để bảo vệ sinh kế và cuộc sống của họ, gây ra một cuộc chảy máu chất xám ồ ạt chưa từng có trong lịch sử.

Chạy trốn Hitler

Chế độ Đức Quốc xã đã bỏ rơi các nhà nghiên cứu hàng đầu như Albert Einstein, Hans Krebs, và thậm chí cả anh hùng dân tộc Fritz Haber - người đã giúp phát triển vũ khí hóa học trong Chiến tranh thế giới lần 1.

Cuộc di cư trí tuệ phi thường có ý nghĩa to lớn đối với không chỉ Đức mà cả các nước nhận người tị nạn. Khoảng 129 nhà vật lý có tên trong "Danh sách các học giả người Đức di cư" năm 1936. Hiệp hội khẩn cấp các học giả người Đức lưu vong - được thành lập bởi nhà thần kinh học người Đức và người tị nạn Philipp Schwartz vào năm 1933 - đã biên soạn tài liệu để giúp các học giả tìm kiếm vị trí ở các nước khác.

Hertha Sponer, Albert Einstein, Hugo Grotrian, Ingrid Franck, Wilhelm Hampal, James Franck, Otto von Bayer, Lise Meitner, Peter Pringsheim, Fritz Haber, Gustav Hertz và Otto Hahn tập trung tại Viện Kaiser Wilhelm ở Berlin năm 1921. Một nửa số người trong bức ảnh được liệt kê trong danh sách người di cư trong thập niên 1930.

Hiệp hội phổ biến danh sách này một cách kín đáo nhằm giảm thiểu nguy cơ gây hại cho các học giả vẫn còn lưu lại ở nước Đức Quốc xã. Danh sách chứa gần 1.800 tên trong các lĩnh vực khác nhau và nhiều người trong danh sách là người Do Thái.

Các học giả người Đức di cư được phân loại theo các lĩnh vực nghiên cứu và chi tiết lịch sử công việc của họ ở Đức. Một số học giả may mắn đã an toàn với việc làm lâu dài ở nước ngoài; những người khác có sự bảo mật về vị trí làm việc kéo dài một vài tháng hoặc một năm.

Ba trong số các nhà khoa học di cư - Albert Einstein, Franck và Schrodinger - là những người đoạt giải Nobel Vật lý. Một nghiên cứu năm 2016 cho thấy 15% các nhà vật lý bị đuổi khỏi các trường đại học Đức. May mắn thay cho những nhà vật lý và các học giả di cư khác, các đồng nghiệp từ bên ngoài nước Đức đã hành động nhanh chóng để cung cấp sự hỗ trợ.

Vào tháng 4-1933, nhà kinh tế học người Anh William Beveridge thành lập Hội đồng hỗ trợ học thuật, sau đó đổi tên thành Hiệp hội bảo vệ khoa học và học tập (SPSL). Chủ tịch đầu tiên của tổ chức là nhà vật lý Ernest Rutherford.

Cuối cùng SPSL giúp hơn 2.500 học giả từ Đức và các quốc gia bị chiếm đóng chạy trốn đến Anh. Một tổ chức tương tự ở Mỹ gọi là Ủy ban khẩn cấp trợ giúp các học giả người Đức (sau này đổi là Người nước ngoài), đã giải cứu hơn 300 học giả. Các tổ chức như SPSL đã giúp tìm việc làm ở nước ngoài cho nhiều nhà khoa học Đức.

Nhờ những nỗ lực như vậy, đại đa số các nhà vật lý trong danh sách đã sống sót qua Chiến tranh thế giới lần 2. Nhìn chung, các học giả Đức di cư có cuộc sống tốt hơn nhiều so với các công dân di cư khác ở Đức và các nước bị chiếm đóng.

Không có gì đáng ngạc nhiên khi Anh và Mỹ là những điểm đến phổ biến nhất. Einstein và Franck dẫn đầu đội ngũ 30 nhà vật lý người Đức được chuyển đến các tổ chức khoa học hàng đầu của Mỹ như Viện nghiên cứu cao cấp (IAS - một trung tâm nghiên cứu lý thuyết cao cấp đặt trụ sở tại Princeton bang New Jersey, Mỹ), Harvard và Stanford. Teller, Schrodinger và 34 người khác được chuyển đến Cambridge, Oxford và các điểm đến khác ở Anh.

Nhiều nhà vật lý Đức cuối cùng đã trở thành người đóng góp chính cho Dự án Manhattan - một dự án nghiên cứu và phát triển chế tạo bom nguyên tử đầu tiên trong Chiến tranh thế giới lần 2. Ngoài ra, một số các quốc gia khác cũng may mắn sở hữu được những bộ óc khoa học tài năng chạy trốn khỏi nước Đức Quốc xã.

Ví dụ như Ernst Alexander và Günther Wolfsohn đã giúp khởi động bộ phận vật lý thực nghiệm còn non trẻ tại Đại học Hebrew ở Jerusalem. Gerhard Herzberg có một công việc tại Đại học Saskatchewan ở Canada - nơi ông thực hiện công trình về quang phổ của các gốc tự do dẫn đến việc giành giải thưởng Nobel về hóa học năm 1971.

Sau chiến tranh, một số học giả trở về Đức (Đông và Tây). Nhưng nhiều người ở lại đất nước được nhận cưu mang hoặc tìm thấy cơ hội mới ở nước khác. Đối với bộ môn vật lý, một cách để theo dõi các hiệu ứng là thông qua những người nhận giải thưởng Nobel Vật lý. Sau khi Hitler lên nắm quyền, hai trong số ba người Đức tiếp theo giành giải thưởng vật lý đã rời khỏi đất nước.

Thậm chí nhiều thập niên sau đó, tác động của cuộc di cư trí tuệ rất rõ ràng: những người đoạt giải Nobel Vật lý như Arno Penzias (1978), Jack Steinberger (1988) và Rainer Weiss (2017) được sinh ra ở Đức thời tiền chiến nhưng di cư sang Mỹ khi còn nhỏ và Michael Kosterlitz (2016) là con trai của người tị nạn Đức.

Thiên đường cho các nhà khoa học Đức những năm 1930

Háo hức muốn củng cố các trường đại học đang phát triển của mình, Thổ Nhĩ Kỳ đã tiếp nhận hàng chục nhà khoa học Đức bị mất việc và lo sợ cho cuộc sống của họ ở nước Đức Quốc xã. Philipp Schwartz đến thủ đô Ankara của Thổ Nhĩ Kỳ vào mùa hè năm 1933 với những kỳ vọng khiêm tốn. Vài tháng trước đó, nhà thần kinh học người Do Thái Schwartz đã trốn khỏi quê nhà Frankfurt vào vài tuần trước khi chính phủ Đức Quốc xã thông qua Luật Phục hồi cơ quan Dân sự Chuyên nghiệp.

Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Mustafa Kemal Ataturk (bộ đồ tối bên phải) thăm Đại học Istanbul vào tháng 7-1933. Cùng thời gian đó, Bộ trưởng Giáo dục Thổ Nhĩ Kỳ đã sắp xếp cho 30 học giả Đức gia nhập trường đại học.

Ban đầu Schwartz di cư đến Zurich (Thụy Sĩ) và thành lập Văn phòng Cố vấn cho các nhà khoa học Đức để giúp các học giả di cư tìm việc làm. Khi chuyển đến ở Thổ Nhĩ Kỳ, một quốc gia lúc đó còn quá non trẻ mong muốn hiện đại hóa, Schwartz hỗ trợ nước này thuê dụng các nhà khoa học Đức làm việc cho Đại học Istanbul mới khánh thành.

Trong số 129 nhà vật lý di cư được liệt kê trong cuộc điều tra dân số năm 1936, 6 nhà khoa học chọn đến Thổ Nhĩ Kỳ giúp cho nước này trở thành điểm đến phổ biến thứ 4 sau Mỹ, Anh và Thụy Sĩ.

Sau sự sụp đổ của Đế chế Ottoman và cuộc chiến giành độc lập kéo dài 4 năm, Thổ Nhĩ Kỳ đã nổi lên thành một quốc gia độc lập vào năm 1923. Tổng thống đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ là Mustafa Kemal Atatürk ngay lập tức đưa ra một loạt các sáng kiến nhằm hiện đại hóa đất nước. Cải cách bao gồm cho phụ nữ quyền bầu cử và triển khai nền giáo dục tiểu học miễn phí và bắt buộc.

Một phần chính của chương trình giáo dục Atatürk là thành lập Đại học Istanbul. Chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ ủy quyền cho học giả về chính sách giáo dục người Thụy Sĩ Albert Malche đánh giá Istanbul và phần còn lại của hệ thống đại học đất nước.

Thách thức lớn nhất cho Albert Malche là công tác tuyển dụng các giáo sư hàng đầu. Giống như Schwartz, nhiều học giả di cư hy vọng rời khỏi Đức càng nhanh càng tốt để bảo vệ bản thân và gia đình họ.

Theo nhà sử học Gerald Kreft, ngay sau khi Schwartz đến Zürich, một giáo sĩ địa phương đã chuyển cho anh ta một tấm bưu thiếp về công việc của Malche. Schwartz liên lạc với Malche bằng điện báo, và ngay sau đó Schwartz đã có mặt ở Thổ Nhĩ Kỳ và có gặp gỡ hiệu quả với Bộ trưởng Giáo dục Thổ Nhĩ Kỳ Resit Galip.

Đến cuối năm 1933, 42 học giả người Đức đã bắt đầu làm việc tại Đại học Istanbul, hầu hết trong số họ có hợp đồng 5 năm với mức lương ưu đãi. Hàng chục giáo sư Thổ Nhĩ Kỳ đã bị sa thải hầu như chỉ sau một đêm để nhường chỗ cho các nhà khoa học Đức nhưng nhiều người Thổ Nhĩ Kỳ chấp nhận truyền tải kiến thức vào đất nước. Các tiêu đề trên trang nhất của các tờ báo Thổ Nhĩ Kỳ nhiệt tình chào đón các giáo sư mới.

Cùng với những người tham gia giảng dạy, các học giả người Đức cũng được mời làm cố vấn, trong số đó có các nhà vật lý hàng đầu như James Franck và Max Sinh. Một số giáo sư tị nạn thích nói rằng Istanbul đã trở thành trường đại học tốt nhất của Đức. Ngay cả Albert Einstein cũng cân nhắc lời đề nghị làm việc ở Thổ Nhĩ Kỳ trước khi chọn vào IAS của Mỹ.

Trong những năm tiếp theo, hàng chục học giả người Đức được đảm bảo việc làm tại Istanbul và các tổ chức khác của Thổ Nhĩ Kỳ. Mặc dù Thổ Nhĩ Kỳ không thể cung cấp các cơ sở phòng thí nghiệm đẳng cấp thế giới, nhưng đã cung cấp cho các nhà khoa học Đức một cơ hội hiếm có để định hình quá trình theo đuổi khoa học của một quốc gia.

Nhà thiên văn học Erwin Finlay Freundlich, trước đó làm việc tại Đài thiên văn Vật lý Thiên văn Leibniz Potsdam ở Đức, đã nắm quyền lãnh đạo Viện Thiên văn học mới thành lập tại Đại học Istanbul.

Không bao lâu sau, Freundlich làm việc cùng với Wolfgang Gleissberg, người nổi tiếng với việc xác định chu kỳ hoạt động mặt trời hiện mang tên ông. Freundlich và Gleissberg đã cùng nhau thành lập đài thiên văn đầu tiên ở Thổ Nhĩ Kỳ và tạo ra một cuốn sách giáo khoa thiên văn học tiếng Thổ Nhĩ Kỳ.

Một nhà khoa học hàng đầu khác đến Thổ Nhĩ Kỳ là nhà Vật lý thực nghiệm Harry Dember, người đã lãnh đạo khoa vật lý tại Đại học Kỹ thuật Dresden của Đức và chấp nhận vị trí tương tự tại Đại học Istanbul năm 1933. Ở đó, Dember tiếp tục điều tra chi tiết về hiệu ứng quang điện trong kim loại và chất bán dẫn. Alexis - con trai của Dember - nhận bằng tiến sĩ vật lý từ Đại học Prague của Đức và làm trợ lý cho cha.

Ngoài vật lý, Thổ Nhĩ Kỳ đã mang đến cho các học giả Đức những kỹ năng ấn tượng để dẫn đầu các sáng kiến mới và nỗ lực sáng tạo bắt đầu.

Trong số đó có Fritz Arndt, nhà hóa học có công trình nghiên cứu về phương pháp học tổng hợp; nhà xã hội học Gerhard Kessler, người thành lập công đoàn lao động đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ; nhà soạn nhạc và nhạc trưởng Paul Hindemith, người đã giúp khai trương Nhạc viện Nhà nước Ankara. Schwartz, ngoài việc đàm phán công việc cho đồng hương Đức, đã trở thành chủ tịch khoa bệnh học tại Istanbul vào tháng 10-1933.

Đổi thay của lịch sử

Tuy nhiên, Thổ Nhĩ Kỳ vẫn chưa phải là nơi sẵn sàng tiếp đón tất cả mọi người. Ví dụ như Arthur von Hippel - nhà khoa học vật liệu phát triển radar trong Chiến tranh thế giới lần 2 - đã có một thời gian đặc biệt khó khăn sau khi chuyển đến Istanbul từ Gottingen (Đức) vào năm 1933 - 18 hộp thiết bị phòng thí nghiệm của ông đã bị tịch thu ở biên giới Thổ Nhĩ Kỳ.

Nhà vật lý Arthur von Hippel đã dành khoảng một năm để điều hành một phòng thí nghiệm tại Đại học Istanbul (ảnh trái). Anh hùng dân tộc Đức Fritz Haber - người đã giúp phát triển vũ khí hóa học trong Chiến tranh thế giới lần 1.

Sau đó, Von Hippel chộp lấy cơ hội nhận một công việc ở Copenhagen (Đan Mạch) vào năm 1934. Dember và những người khác di cư sang Mỹ ngay khi họ có thể đảm bảo thị thực. Freundlich rời đi vào năm 1937 tới Prague và sau đó - sau sự sụp đổ của Tiệp Khắc - là Scotland.

Ngày nay, Thổ Nhĩ Kỳ hầu như không giống với thiên đường cho các nhà khoa học tị nạn như hồi Chiến tranh thế giới lần 2. Thay vì tuyển dụng các học giả tài năng, đất nước Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay đang sa thải hoặc chả mấy thương tình với họ. Trong số các tổ chức hỗ trợ các nhà khoa học Thổ Nhĩ Kỳ chạy trốn khỏi đất nước là Humboldt Foundation ở thành phố Bonn nước Đức - nơi cung cấp tư cách thành viên 2 năm tại các trường đại học Đức cho các nhà nghiên cứu nước ngoài bị đe dọa.

Khi chương trình bắt đầu vào giữa năm 2016, hầu hết các nhà khoa học đến từ Syria. Bây giờ đại đa số đến từ Thổ Nhĩ Kỳ, và 92 học giả Thổ Nhĩ Kỳ đã được trao tư cách thành viên. Chương trình này được gọi là Sáng kiến Philipp Schwartz.

Diên San (tổng hợp)