Cải cách hệ thống thuế toàn cầu: Cuộc đua đầy hứa hẹn

• Lời kêu gọi tham gia thỏa thuận thuế toàn cầu

Tiến trình cải cách thuế toàn cầu đã có bước tiến lớn khi ngày 1-7, 130 trong tổng số 139 quốc gia và vùng lãnh thổ thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) đã đồng ý về quy định áp mức thuế tối thiểu trên phạm vi toàn cầu và phân bổ lại doanh thu từ thuế đối với các tập đoàn lớn, có lợi nhuận cao. “Cái gật đầu” của OECD đã mở đường để Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi hàng đầu thế giới (G20) thông qua thỏa thuận này tại Hội nghị Bộ trưởng Tài chính G20 dự kiến được tổ chức vào tuần tới tại Italy.

OECD là đơn vị chuẩn bị phần lớn các công việc liên quan tới việc áp dụng quy định thuế toàn cầu sau khi hồi đầu tháng 6 vừa qua, Nhóm 7 nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) đạt một thỏa thuận thuế lịch sử, ghi dấu lần đầu tiên nhóm này đồng ý thiết lập mức thuế doanh nghiệp tối thiểu trên toàn cầu. Động thái được các nhà vận động thuế hoan nghênh rộng rãi và được các bộ trưởng tài chính G7 ca ngợi là dấu mốc "thay đổi thế giới".

Hình hài một thỏa thuận

Thỏa thuận được G7 nhất trí dựa trên ý tưởng do Mỹ đề xuất, theo đó, cải cách thuế quy mô toàn cầu gồm 2 trụ cột: Một, cho phép các quốc gia đánh thuế một phần lợi nhuận mà các công ty lớn tạo ra dựa trên doanh thu họ kiếm được từ quốc gia đó, thay vì nơi mà họ đặt trụ sở. Hai, đưa ra một mức thuế tối thiểu cho các tập đoàn toàn cầu là 15%.

Chỉ những công ty có doanh thu hằng năm trên 20 tỷ euro và tỷ suất lợi nhuận trước thuế ít nhất 10% sẽ chịu ảnh hưởng từ kế hoạch đánh thuế mới. Kế hoạch cũng đề nghị xây dựng một cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc để giải quyết các trường hợp có xung đột giữa các quốc gia. Mức thuế tối thiểu 15% sẽ áp dụng cho các công ty có doanh thu hằng năm từ 750 triệu euro trở lên. Tuy nhiên, các quốc gia có thể lựa chọn áp dụng mức này cho các công ty thuộc mọi quy mô nếu mong muốn.

Ngày 5-6 các nước G7 đã đạt thỏa thuận về thuế thu nhập doanh nghiệp toàn cầu.

Ở chiều khác, thỏa thuận cũng không mang tính ràng buộc, tức là sẽ không ngăn các nước đánh mức thuế doanh nghiệp mong muốn trong phạm vi lãnh thổ; nhưng nếu một công ty chuyển trụ sở đến khu vực có mức thuế thấp, các quốc gia vẫn được quyền áp mức thuế tối thiểu cho phần lợi nhuận thu được từ hoạt động của công ty đó kiếm được tại quốc gia mình, nếu như nơi công ty chọn đặt trụ sở mới không áp dụng mức thuế suất tối thiểu theo thỏa thuận. Các ngân hàng, nhà cung cấp bảo hiểm và các công ty tài nguyên sẽ được miễn trừ.

Theo tính toán của OECD, mức thuế 15% có thể giúp các chính phủ thu về thêm khoảng 150 tỷ USD mỗi năm.

Chính quyền Tổng thống Mỹ Biden đã đề xuất khoảng 100 công ty đa quốc gia nằm trong phạm vi của trụ cột một. Tuy nhiên, chưa rõ con số chính xác. Nghiên cứu của Nikkei dựa trên dữ liệu thu nhập từ QUICK FactSet cho thấy 81 công ty đáp ứng các ngưỡng doanh thu và tỷ suất lợi nhuận được đề ra trong thỏa thuận. Trong đó, các công ty Mỹ và Trung Quốc chiếm hơn một nửa với những cái tên như Tencent Holdings và Alibaba Group Holding, Facebook, Philip Morris International hay Microsoft.

Các kế hoạch về một mức thuế tối thiểu của tập đoàn toàn cầu, theo trụ cột 2, dự kiến sẽ bao phủ nhiều công ty hơn, lên đến khoảng 8.000 công ty đa quốc gia như tập đoàn dầu khí khổng lồ BP, Shell, Iberdrola và Repsol; công ty khai thác mỏ Anglo American; công ty viễn thông BT và các ngân hàng như HSBC, Barclays và Santander.

Ban đầu, sáng kiến được hình dung như một loại thuế đánh vào các công ty kỹ thuật số, đề xuất này đã được mở rộng khi Mỹ kêu gọi áp dụng cho khoảng 100 tập đoàn lớn nhất thế giới. Phạm vi của việc đánh thuế có thể thay đổi vào thời điểm đạt được thỏa thuận cuối cùng vào tháng 10 khi các nền kinh tế G20 bàn luận sâu hơn về các chi tiết.

Chống xói mòn nguồn thu thuế

Trong một thời gian dài, các chính phủ đã tìm cách để lấp các lỗ hổng pháp lý và hạn chế việc trốn thuế của các doanh nghiệp quốc tế trong bối cảnh khủng hoảng tài chính toàn cầu và nợ công tăng vọt. Nhiệm vụ này càng trở nên bức thiết hơn khi đại dịch COVID-19 bùng phát, tàn phá nghiêm trọng các nền kinh tế.

Một thực tế, tỷ lệ đóng góp của thuế doanh nghiệp vào tổng nguồn thu thuế đã giảm ở nhiều quốc gia. Tỷ trọng thuế thu nhập/tổng sản phẩm quốc nội (GDP) ở Mỹ từng dao động quanh mức 2% kể từ năm 1990, trước khi giảm xuống dưới ngưỡng 1% vào năm 2019. Con số này cũng đã giảm xuống dưới 3% ở Anh và Italy. Tại Nhật Bản, tỷ trọng thuế doanh nghiệp/GDP vẫn ở mức 4%, mặc dù con số này đã giảm khoảng 2 điểm phần trăm kể từ năm 1990.

Cải cách hệ thống thuế doanh nghiệp toàn cầu nhằm điều chỉnh các chính sách thuế cân bằng hơn.

Một trong những nguyên nhân dẫn đến điều này là do các quốc gia đã và đang cạnh tranh trong việc cắt giảm thuế suất doanh nghiệp để thu hút các công ty toàn cầu. Nhiều năm qua, các tập đoàn đa quốc gia, đặc biệt là các hãng công nghệ lớn như Apple, Google, Facebook... thường lách thuế bằng cách đặt trụ sở tại những quốc gia có thuế doanh nghiệp thấp. Công ty mẹ của Google là Alphabet, Apple, Facebook và Amazon.com gánh chịu thuế trung bình là 15,4% từ năm 2018 đến năm 2020, theo phân tích của Nikkei. Tỷ lệ này thấp hơn gần 10 điểm phần trăm so với mức trung bình toàn cầu là 25,1%.

Các công ty đa quốc gia có thể đăng ký kinh doanh ở những “thiên đường thuế” - những nước có mức thuế thấp và chính sách bảo mật thông tin doanh nghiệp cao, khai báo thuế hợp pháp tại đây và trốn được đáng kể tiền thuế ngay cả khi lợi nhuận của công ty chủ yếu đến từ việc bán hàng ở các quốc gia khác. Các quốc gia nơi mà khoản thu nhập được tạo ra không hài lòng với thực trạng đó, vì tổn thất về thu nhập thuế đối với họ là quá lớn. Đơn cử, theo ước tính của Bộ Tài chính Mỹ, nước này mỗi năm đã mất gần 50 tỷ USD vì các vụ gian lận thuế. Pháp, Đức... cũng là những cái tên trong nhóm các quốc gia chịu nhiều tổn thất này.

Như vậy, thỏa thuận về cải cách hệ thống thuế doanh nghiệp toàn cầu cho phép “thay đổi tương quan lực lượng” giữa các quốc gia và các “thiên đường thuế”, nhằm mục đích điều chỉnh việc giới chức trách không thể đánh thuế các công ty đa quốc gia lớn ở mức tương xứng với lợi nhuận của họ. Với mức thuế tối thiểu áp dụng chung cho toàn cầu, các quốc gia không còn cơ hội đẩy thuế suất “về đáy” để cạnh tranh.

Sự thay đổi về quy định đánh thuế sẽ ảnh hưởng nhiều nhất đến các quốc gia đặt nhiều trụ sở chính của các công ty đa quốc gia. Nghiên cứu của Michael Devereux và Martin Simmler thuộc Trường Kinh doanh của Đại học Oxford ước tính rằng khoảng 64% doanh thu thuế tăng theo kế hoạch mới sẽ đến từ các công ty có trụ sở tại Mỹ, trong đó 45% là từ các công ty công nghệ. Các quốc gia đặt trụ sở chính của nhiều công ty đa quốc gia sẽ được hưởng lợi nhiều nhất từ mức thuế tối thiểu toàn cầu, đặc biệt là Mỹ. Trong khi đó, các thiên đường thuế có chính sách thuế ưu đãi sẽ tổn thất nặng nhất vì mất đi lợi thế.

Những câu hỏi còn để ngỏ

Theo thỏa thuận của G7 thì đối tượng doanh nghiệp có thể bị ảnh hưởng bởi cải cách thuế này vào khoảng 100 tập đoàn lớn - con số này là quá ít so với số lượng các công ty đa quốc gia đang lạm dụng các biện pháp “tối ưu hóa thuế” hiện nay. Hàng loạt lĩnh vực như khai khoáng hay các tập đoàn tài chính cũng không phải là đối tượng của cải cách này. Ngay cả việc phân chia lại tiền thuế một cách công bằng cũng là vấn đề đang bị để ngỏ trong cải cách.

Các hãng công nghệ lớn thường bị chỉ trích lách thuế bằng cách đặt trụ sở tại những quốc gia có thuế doanh nghiệp thấp.

Một vấn đề nữa, kế hoạch cải cách thuế như thỏa thuận của G7 có vẻ không giúp ích được nhiều cho các nền kinh tế đang phát triển. Trong khi các nước giàu được thêm nhiều thuế hơn vì kéo được nguồn thuế từ “thiên đường thuế” về, những nước nghèo cũng chẳng thêm được bao nhiêu. Theo ước tính hồi tháng 10-2020 của OECD, cải cách thuế có thể chỉ giúp những nước nghèo thu thêm được 1% thuế. Dù những cải cách thuế sẽ giảm tình trạng chuyển lợi nhuận đi nơi khác, giúp các chính phủ thu được nhiều thuế hơn nhưng sự hạn chế về tiền mặt và nhân lực, khiến các nước nghèo không dễ để tham gia thảo luận chi tiết về mức thuế chung và cách thức thi hành.

Bên cạnh đó, dù các quốc gia có thể thống nhất về việc áp thuế thu nhập doanh nghiệp tối thiểu nhưng áp dụng thuế suất bao nhiêu lại là một vấn đề khác, không dễ tìm được tiếng nói chung. Đây là một trở ngại đáng kể đối với Liên minh châu Âu (EU) do khối này cần sự đồng thuận từ toàn bộ 27 thành viên để thông qua kế hoạch này. Hiện nay, kế hoạch đánh thuế doanh nghiệp toàn cầu vẫn vấp phải sự phản đối từ các quốc gia đánh thuế thấp Ireland, Luxembourg, Ba Lan và Hungary. Thuế suất doanh nghiệp tại các quốc gia trong EU hiện dao động từ 9% ở Hungary, 12,5% ở Ireland cho tới 32% tại Pháp hay 31,5% ở Bồ Đào Nha.

Thỏa thuận hứa hẹn sẽ có “sự triển khai phối hợp phù hợp” giữa các quốc gia nhưng các chuyên gia thuế cảnh báo việc này sẽ không đơn giản vì mỗi quốc gia sẽ có chu trình phê duyệt và triển khai riêng rẽ. Ví dụ, ở Mỹ, Tổng thống Joe Biden phải tìm kiếm sự chấp thuận của Quốc hội đối với ít nhất một số phần của thỏa thuận và đảng Cộng hòa có khả năng phản đối. Trong khi đó, một số quốc gia lại không muốn vội vàng thay đổi quy định thuế cho đến khi Mỹ thực sự bắt tay vào triển khai.

Thỏa thuận thuế doanh nghiệp toàn cầu sẽ được thảo luận tại cuộc họp của các bộ trưởng tài chính G20 vào tuần tới ở Venice và sau đó là cuộc họp của các nhà lãnh đạo G20 ở Rome vào tháng 10. Các cuộc đàm phán kỹ thuật sẽ tiếp tục tại OECD để giải quyết các chi tiết còn vướng mắc. Mỗi quốc gia phải ban hành thỏa thuận cuối cùng trong năm tới và những thay đổi sẽ có hiệu lực vào năm 2023 - một mốc thời hạn được giới quan sát đánh giá là “khá tham vọng” bởi việc nhất trí được các chi tiết sẽ “đòi hỏi một lượng công việc khá lớn”.

Cải cách thuế toàn cầu là động thái được các nhà vận động thuế hoan nghênh rộng rãi và được các bộ trưởng tài chính G7 ca ngợi là dấu mốc “thay đổi thế giới”. Tuy nhiên, để thỏa thuận đi vào hiệu lực thì còn phải tiếp tục trải qua nhiều thời gian đàm phán, phê duyệt và triển khai. Hiện tại cuộc cải cách mới chỉ đi phần đầu của chặng đường, còn rất nhiều ẩn số trong tiến trình này. Dẫu sao, trên lý thuyết, đây vẫn là kế hoạch “đầy hứa hẹn” cho một chính sách đánh thuế công bằng hơn, để buộc chính quyền các nước kiểm soát thuế chặt chẽ hơn.