Làm sạch thị trường chứng khoán: Khó hay dễ?

Để TTCK hoạt động một cách lành mạnh, bền vững có lẽ Cơ quan chức năng cần có những công cụ, chế tài kịp thời.

Tăng trưởng “nóng” , nhiều hệ lụy

Theo báo cáo của Bộ Tài chính, thị trường vốn của nước ta thời gian qua có tốc độ tăng trưởng bình quân rất cao, trên 28,5%/năm trong giai đoạn 2016-2021. Riêng năm 2021 là 33,2%.

Tính đến cuối quý I-2022, quy mô thị trường vốn đạt 134,5% GDP năm 2021, trong đó vốn hóa thị trường cổ phiếu đạt 93,8% GDP. Quy mô thị trường trái phiếu chính phủ là 22,7% GDP, còn quy mô thị trường trái phiếu doanh nghiệp đạt 16,4% GDP.

Riêng trên thị trường chứng khoán hiện có 767 cổ phiếu, chứng chỉ quỹ niêm yết, 858 cổ phiếu đăng ký giao dịch; 83 công ty chứng khoán, 44 công ty quản lý quỹ, 2 doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm. Số lượng tài khoản của nhà đầu tư tính đến thời điểm này đã lên tới 5,65 triệu tài khoản, tương đương 5,7% dân số.

Cùng với sự phát triển “nóng” của thị trường đã xuất hiện nhiều hiện tượng tiêu cực như thao túng cổ phiếu, không công bố thông tin đúng quy định, đưa thông tin sai sự thật, thậm chí còn xuất hiện những “đội lái”... gây thiệt hại nặng nề cho nhà đầu tư cá nhân lẫn tổ chức.

Anh Khắc Hùng, một nhà đầu tư F0 cho biết. Anh vẫn còn nhớ như in cái ngày 10-1-2022 khi mà TTCK vẫn đang trong cơn thăng hoa suốt từ tháng 4-2020 thì có thông tin ông Trịnh Văn Quyết (Chủ tịch HĐQT Công ty CP tập đoàn FLC) bán “chui” hơn 70 triệu cổ phiếu FLC. Ngay buổi chiều hôm đó, các cổ phiếu “họ” FLC cũng như ngành bất động sản đã bị bán tháo.

Trước đó, theo lời bạn bè tư vấn cũng như qua nghiên cứu thông tin cơ bản và các chỉ báo kỹ thuật, anh Hùng đã xuống tiền đầu tư mấy mã cổ phiếu thuộc “họ” FLC. Tuy nhiên ngay sau khi có thông tin bán chui cổ phiếu, những mã cổ phiếu anh Hùng đang nắm giữ tuột dốc không phanh, đồng thời mất thanh khoản cả chục phiên liên tiếp. Đến khi có thanh khoản trở lại thì anh đã bị thiệt hại 50%. Anh Hùng khẳng định sẽ cung cấp thông tin cho cơ quan điều tra, song anh cũng không hy vọng sẽ lấy lại được tiền. “Mình chỉ là nhà đầu tư nhỏ lẻ, lỗ vài trăm triệu. Có những người lỗ đến vài tỷ, vài chục tỷ song họ cũng đành ngậm đắng nuốt cay”.

Thực tế trong suốt hai năm 2020-2021, có không ít những cổ phiếu bị “làm giá” giống như họ cổ phiếu FLC, như họ Louis hay của đại gia Tuấn “mượt”. Song có lẽ sau vụ thao túng chứng khoán của ông Trịnh Văn Quyết, nhiều “đội lái” đã phải chùn tay trước khi có ý định giở trò “lùa gà” này.

Theo một chuyên gia thuộc Công ty chứng khoán SSI thì không chỉ riêng gì ở Việt Nam mà trên thế giới, nạn thao túng cổ phiếu, không công bố thông tin khi giao dịch lớn... đã xuất hiện từ khi... TTCK khai sinh. Tuy nhiên, phải cho đến vụ việc ông Quyết bán chui cổ phiếu đầu năm 2022 thì hành vi này mới được cơ quan chức năng xử lý tương đối rốt ráo.

Cẩn thận không thừa

Với những nhà đầu tư F0, thiếu kinh nghiệm rất dễ dính bẫy của các đội lái. Còn với các nhà đầu tư lâu năm thì cũng phải “trầy vi tróc vẩy” mới phát hiện ra cái bẫy từ những khuyến cáo dường như rất “vô tư” từ các công ty chứng khoán.

Chị Minh Phương, một nhà đầu tư có hàng chục năm đầu tư cổ phiếu chia sẻ. Mỗi công ty môi giới chứng khoán thường có khối tự doanh cũng tham gia mua bán cổ phiếu như nhà đầu tư cá nhân. Trước tháng 3-2022, khối tự doanh sẽ phải công khai việc mua bán của mình sau mỗi phiên. Nhưng không hiểu sao từ tháng 3-2022 Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) lại không yêu cầu nữa.

Theo chị Phương, sau khi lập tài khoản chứng khoán, khách hàng sẽ thường xuyên nhận được những khuyến nghị từ các công ty chứng khoán (gửi qua email) đề xuất mua các mã cổ phiếu A, B, C với triển vọng lãi từ 20-50%. Thậm chí còn có các công ty chứng khoán lập cả room zalo để khuyến nghị mua bán. Tuy nhiên nếu cứ cắm đầu mua theo khuyến nghị đó thì nhà đầu tư sẽ rất dễ thua lỗ.

“Thời gian đầu tôi nhận thấy thường những cổ phiếu sau khi được khuyến nghị thì tăng ngay 1-2 phiên sau đó. Vậy là khách hàng yên tâm mua. Tuy nhiên, đến khi “hàng về” tài khoản (sau 3 ngày mua) thì cổ phiếu lại cắm đầu đi xuống. Việc này lặp đi lặp lại khá nhiều lần khiến tôi tự hỏi, phải chăng tự doanh công ty chứng khoán gom hàng giá rẻ từ trước. Sau đó lại khuyến nghị khách hàng mua vào, đua lệnh. Đến khi đã thấy “đủ no” rồi thì bắt đầu bán tháo?”.

Có thể thấy việc không công khai khối lượng cũng như giá trị giao dịch tự doanh của các công ty chứng khoán là không công bằng. Bởi họ vừa khuyến nghị cho nhà đầu tư, lại vừa tham gia giao dịch thì khác nào bài của họ thì giấu trong tay, còn được xem bài của người khác thì dễ đánh quá. Có lẽ vì lý do này mà từ giữa tháng 5-2022 UBCKNN đề nghị Sở Giao dịch chứng khoán (GDCK) Việt Nam (VNX) chỉ đạo Sở GDCK TP. Hồ Chí Minh (HOSE), Sở GDCK Hà Nội (HNX) thực hiện công bố thông tin cuối ngày giao dịch về tổng khối lượng và tổng giá trị giao dịch mua, bán tự doanh đối với từng mã chứng khoán.

Chưa hết, ngay cả nhà đầu tư giàu kinh nghiệm như chị Phương cũng đôi lần nếm trái đắng khi thiếu cẩn trọng trong thời điểm đáo hạn hợp đồng tương lai (còn gọi là chứng khoán phái sinh).

“Theo cách tính thông thường giá thanh toán cuối cùng của hợp đồng tương lai là giá đóng cửa chỉ số VN30 phiên khớp lệnh định kỳ. Tuy nhiên mỗi tháng một lần, hễ vào ngày đáo hạn hợp đồng tương lai thị trường thường có những diễn biến vô cùng khó lường. Chỉ trong vòng mươi phút, thị trường có thể từ tăng mạnh thành giảm mạnh (hoặc ngược lại). Chính cá nhân tôi đã phải ngậm đắng nuốt cay khi trót ôm quá nhiều cổ phiếu trong thời điểm đó” - chị Phương chia sẻ.

Để hạn chế khả năng tác động giá từ TTCK phái sinh lên TTCK cơ sở, giữa tháng 5-2022 UBCKNN đã chấp thuận cho Trung tâm lưu ký chứng khoán ban hành Quy chế ký quỹ, bù trừ và thanh toán chứng khoán phái sinh. Trong đó có nội dung quan trọng là điều chỉnh giá thanh toán cuối cùng của hợp đồng tương lai chỉ số VN30.

Thay vì chỉ lấy giá trị chỉ số VN30 phiên khớp lệnh định kỳ đóng cửa như cách tính trước đây, giá thanh toán cuối cùng sẽ là giá trị trung bình số học giản đơn của chỉ số VN30 trong 30 phút cuối cùng của ngày đáo hạn (bao gồm 15 phút khớp lệnh liên tục và 15 phút khớp lệnh định kỳ đóng cửa) sau khi đã loại trừ đi 3 mức giá trị chỉ số cao nhất và 3 mức giá trị chỉ số thấp nhất của phiên khớp lệnh liên tục.

Minh bạch hơn nữa

Đánh giá về những biện pháp của cơ quan quản lý nhà nước nhằm làm trong sạch TTCK, trái phiếu - anh Phan Tiến Dũng - một nhà đầu tư lâu năm cho rằng. Bên cạnh việc điều tra, xử lý các cá nhân, tổ chức có sai phạm trong việc thao túng cổ phiếu, không công bố thông tin... làm trong sạch thị trường thì các cơ quan quản lý nhà nước cần phải có những giải pháp mạnh tay hơn, triệt để hơn.

Theo anh Dũng, thời điểm vài năm trước TTCK cũng đã xảy ra những vụ việc thao túng cổ phiếu, song sau đó cá nhân sai phạm chỉ phải nhận mức án rất nhẹ, xử phạt hành chính với số tiền rất nhỏ, không đáng gì so với lợi nhuận thu được. Do đó đã xảy ra tình trạng “lờn thuốc”. Cá nhân tổ chức đã có nhiều hành vi thao túng chứng khoán với mức độ tinh vi hơn như vụ của ông Trịnh Văn Quyết, vụ Công ty Chứng khoán Trí Việt... gây thiệt hại nặng nề cho nhà đầu tư, tổn hại uy tín của Nhà nước.

“Thời gian qua, UBCKNN cũng đã có một số biện pháp nhằm minh bạch thị trường như yêu cầu tự doanh của các Công ty chứng khoán phải công bố giao dịch, hay thay đổi cách tính giá cuối cùng của hợp đồng tương lai (còn gọi là đáo hạn phái sinh)... tuy nhiên vẫn còn những nguy cơ cổ phiếu bị thao túng. Đặc biệt là sau những ồn ào bắt bớ qua đi, thị trường có thể bước vào đợt tăng trưởng mới. Và không ai có thể chắc chắn được các “đội lái” sẽ lại không tiếp tục giở những chiêu “lùa gà” - trừ phi có một giải pháp mạnh tay, triệt để của cơ quan chức năng” - anh Dũng nói.

“Ngoài ra, có thể nghiên cứu để bỏ phiên ATO (mở cửa) và ATC (đóng cửa) đi. Bởi các đội lái có thể sử dụng hai phiên này để “kéo trần” hoặc “đạp sàn” những cổ phiếu họ muốn” - anh Dũng nhấn mạnh.

Mới đây, trong buổi Tọa đàm “Góp phần lành mạnh hóa thị trường chứng khoán Việt Nam” TS. Lê Xuân Nghĩa, nguyên Phó chủ tịch Ủy ban Giám sát tài chính quốc gia lặp lại kiến nghị phải để UBCKNN là cơ quan độc lập thuộc Chính phủ chứ không thể để thuộc Bộ Tài chính như lâu nay.

Theo ông Nghĩa, thị trường chứng khoán có tính rủi ro cao không thể để cùng sự quản lý với một bên là ngân sách vốn có rủi ro thấp nhất, an toàn nhất.

“Trong tương lai, nếu UBCKNN được độc lập, có đủ tài lực, nhân lực, cơ sở vật chất mới có thể tạo được nền tảng thị trường chứng khoán minh bạch. Việc này sẽ diễn ra nhanh chóng hơn nếu có sự thay đổi về tổ chức”, ông Nghĩa đề xuất.

Bên cạnh đó chuyên gia này kiến nghị cần có cơ chế hỗ trợ đào tạo nhà đầu tư song song với hỗ trợ doanh nghiệp xây dựng kế hoạch định hướng phát triển.

Ngoài ra, ông Nghĩa cũng kiến nghị một cơ chế bình ổn thị trường. “Hiện nay, chúng ta rơi vào tình trạng khi chứng khoán giảm không có ai mua, khi tăng không ai bán. Trong khi Mỹ có 11 công ty, Nhật có 4 công ty chuyên làm nhiệm vụ để bình ổn thị trường chứng khoán”, ông Nghĩa phân tích.