“Đông Phương Kỳ toán” Ngô Bảo Châu và hành trình lịch sử

1. Trước khi giải Fields được công bố khoảng một tuần, giới truyền thông lẫn dư luận Việt Nam luôn được đặt trong trạng thái vừa hy vọng lại vừa lo âu và hồi hộp vì Giáo sư Ngô Bảo Châu đang trở thành cái tên sáng giá nhất cho giải thưởng toán học danh giá nhất thế giới này.

Khi mà cái tên Ngô Bảo Châu được xướng lên trong khán phòng ở Hyderabad, Ấn Độ nơi mà Hội nghị Quốc tế các nhà toán học (ICM) đang diễn ra vào ngày 19/8/2010 thì tất cả người yêu tri thức Việt đã vỡ òa hạnh phúc. Sau bao nhiêu ngày căng thẳng, cuối cùng thì vào lúc 12h55’, theo giờ Việt Nam, người ta cũng đã được chứng kiến cảnh tượng hằng mong đợi là Tổng thống Ấn Độ Pratibha Patil trao huy chương Fields cho Giáo sư Ngô Bảo Châu - Giáo sư trẻ nhất Việt Nam hiện nay.

Giáo sư Ngô Bảo Châu là người châu Á thứ hai, ngoài người Nhật Bản vinh dự được nhận thưởng huy chương này. Trước đây, cũng đã có 3 huy chương Fields được trao cho các nhà nghiên cứu toán học châu Á. Tuy nhiên, 3 nhà nghiên cứu này đều là người Nhật.

Theo Tự điển Bách khoa toàn thư thì huy chương Fields, hay còn gọi là giải Fields thường được ví là "giải Nobel dành cho Toán học" là không thật sự chính xác. Bởi sự giới hạn độ tuổi nghiêm ngặt của giải thưởng Fields, theo quy định là nhà nghiên cứu dưới 40 tuổi. Thêm vào đó, Fields cũng là huy chương được dành riêng cho các nhà nghiên cứu toán học có nhiều công trình nghiên cứu quan trọng. Đây là giải thưởng được sáng lập bởi nhà toán học người Canada mang tên John Charles Fields, lần đầu được trao vào năm 1936 và từ năm 1950 trở đi thì được trao đều đặn 4 năm một lần. Mục đích của giải thưởng Fields là sự công nhận và hỗ trợ cho các nhà toán học trẻ đã có những đóng góp quan trọng cho toán học.

Trước khi giải thưởng Fields vinh danh Giáo sư Ngô Bảo Châu, nhiều bài viết  của báo giới nước ngoài nhận định trước về ứng cử viên cho giải thưởng này đều đánh giá rất cao Giáo sư Ngô Bảo Châu.

Theo tài liệu đã được dịch thuật thì truyền thông Trung Quốc luôn dành những lời lẽ rất trân trọng khi nhắc đến Giáo sư Ngô Bảo Châu. "Lĩnh vực đại số có Bao - Chau Ngo (tức Ngô Bảo Châu), người Việt Nam. Có lẽ, ông là nhà đại số học danh tiếng nhất hiện nay. Cống hiến của Ngô Bảo Châu là đã cùng thầy giáo của mình là Gerard Laumon chứng minh được Bổ đề toán cơ bản cho các nhóm Unita. Kết quả này có thể dẫn đến việc chứng minh nhiều định lý quan trọng khác của đại số học. Có nhiều nghiên cứu khiến giới toán học quốc tế buộc phải quan tâm đến ông Ngô, như việc ông chứng minh được Bổ đề cơ bản trong chương trình Langlands. Nếu dịch hết các trang mạng Việt Nam viết về Ngô Bảo Châu, thì có thể thấy họ hết sức đề cao ông. Nhưng, khả năng đoạt giải Fields của Ngô Bảo Châu thì tuyệt đối là dựa vào thực lực của ông chứ không phải là nhờ sự tâng bốc của dư luận", trích các đoạn đề cập đến Giáo sư Ngô Bảo Châu trên báo chí Trung Quốc đã được chuyển ngữ.

Tổng thống Ấn Độ Pratibha Patil trao huy chương Fields cho Giáo sư Ngô Bảo Châu.

Nhiều người sẽ ngạc nhiên vì không hiểu "Bổ đề cơ bản của Chương trình Langlands" mà Giáo sư Châu đã chứng minh có ý nghĩa như thế nào? Nếu trả lời ngắn gọn cho câu hỏi này thì trong toán học, Chương trình Langlands là tập hợp nhiều giả thuyết do nhà toán học người Canada Robert Langlands đề xuất vào năm 1967 nhằm thống nhất một số nhánh của toán học hiện đại như số học, đại số và giải tích. Từ đó đến nay, nhiều giả thuyết trong Chương trình Langlands đã được chứng minh, mang lại những kết quả vô cùng quan trọng không những trong toán học mà cả nhiều ngành khác. Nhưng, tất cả lời giải cho các giả thuyết trong Chương trình Langlands đều dựa trên một giả thuyết nền tảng, khi đó chưa được chứng minh nhưng mặc nhiên được xem là đúng và sử dụng. Giả thuyết này chính là Bổ đề cơ bản.

Nhiều nhà toán học hàng đầu đã bỏ công sức chứng minh Bổ đề cơ bản nhưng chỉ mới thành công trong một số trường hợp đặc biệt. Và Giáo sư Ngô Bảo Châu là người đã chứng minh được bổ đề này trong trường hợp tổng quát, làm sáng rõ những nghi vấn lâu nay, tạo niềm tin mới cho nghiên cứu toán học và nhiều ngành khoa học khác.

2. Cái tên Ngô Bảo Châu thu hút được sự quan tâm của dư luận tại Việt Nam... khá muộn. Mãi vào năm 2005, khi ông được Hội đồng Học hàm Giáo sư Nhà nước Việt Nam đặt cách phong học hàm Giáo sư khi chỉ mới 33 tuổi, và ông là giáo sư trẻ tuổi nhất trong hàng ngũ những trí thức ưu tú nhất của Việt Nam tính cho đến thời điểm hiện tại thì mọi người bắt đầu quan tâm đến ông nhiều hơn. Có thể, trước thời điểm 2005 ông chỉ nổi tiếng trong cộng đồng nghiên cứu toán học.

 Ngô Bảo Châu là con duy nhất của Giáo sư tiến sĩ khoa học Ngô Huy Cẩn, công tác tại Viện Cơ học và Phó giáo sư, Tiến sĩ Trần Lưu Vân Hiền, công tác tại Bệnh viện Y học Cổ truyền Trung ương. Ngô Bảo Châu sinh năm 1972, tại Hà Nội. Ông học tại khối phổ thông chuyên toán của Trường đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội, nơi mà Giáo sư Ngô Bảo Châu luôn coi đây là bước khởi đầu thuận tiện trên con đường nghiên cứu toán học của mình.

Mặc dù "nổi tiếng" ở trong nước khá muộn nhưng Ngô Bảo Châu đã nổi danh ở... nước ngoài từ rất sớm. Năm 16 tuổi, ông đã đoạt Huy chương Vàng tại kỳ thi Olympic Toán quốc tế tại Úc với số điểm tuyệt đối 42/42. Một năm sau, ông lại tiếp tục đạt số điểm tuyệt đối 42/42 tại Olympic Toán quốc tế ở CHLB Đức và nhận thêm một Huy chương Vàng. Năm 18 tuổi, ông sang Pháp để theo đuổi chương trình đại học. 4 năm sau, ông lấy vợ. 10 năm sau khi kết hôn, ông bảo vệ thành công tiến sĩ khoa học. Cũng trong năm này, ông cùng Giáo sư G.Laumon được trao giải thưởng Toán học Clay.

Như đã nói, thì sau khi được đặc cách phong hàm Giáo sư tại Việt Nam, dư luận ở Việt Nam bắt đầu quan tâm đến vị giáo sư rất trẻ tuổi và... đẹp trai này nhiều hơn. Họ biết được năm 2006, ông được mời đọc báo cáo tiểu ban tại Đại hội Toán học thế giới tại Marid (Tây Ban Nha). Thông thường, khi một nhà nghiên cứu toán học được mời đọc báo cáo tại một đại hội toán học quốc tế, thì mặc nhiên có thể hiểu người được mời đọc báo cáo này là một trong những nhà toán học hàng đầu thế giới hiện nay.--PageBreak--

Năm 2007, Giáo sư Ngô Bảo Châu được trao giải thưởng Oberwolfach của Đức. Đây là giải thưởng dành tặng cho các nhà toán học trẻ có thành tựu, cứ 3 năm được xét và trao giải một lần. Cũng trong năm này, Giáo sư Châu tiếp tục nhận được giải thưởng của Viện Hàn lâm Pháp là giải Sophie Germain. Năm 2009, một năm đặc biệt quan trọng với Giáo sư Ngô Bảo Châu, khi công trình khoa học "Bổ đề cơ bản cho đại số Lie" của ông được Tạp chí Time, một trong những tạp chí uy tín nhất thế giới bình chọn là "Một trong 10 phát minh khoa học tiêu biểu của năm 2010". Cũng chính từ công trình khoa học này mà Giáo sư Châu đã đoạt được giải thưởng danh giá là huy chương Fields.

Thêm một vinh dự nữa là tại Đại hội Toán học thế giới ở Ấn Độ, nơi Giáo sư Ngô Bảo Châu nhận giải thưởng Fields, ông lại được mời đọc báo cáo tại phiên toàn thể của đại hội. Từ tháng 9 năm nay, ông sẽ chuyển sang giảng dạy tại Đại học Chicago (Mỹ), trở thành Giáo sư toán học của trường đại học danh tiếng này.

Các giáo sư hàng đầu của Đại học Chicago đặc biệt tỏ ra phấn khích khi chuẩn bị chào đón người đồng nghiệp Việt Nam là Giáo sư Ngô Bảo Châu. Họ dành cho ông những lời chào đón hết sức trân trọng, được báo chí Mỹ trích dẫn khi đưa tin Giáo sư Ngô Bảo Châu chấp nhận lời mời của trường đại học Chicago.

Giáo sư kiêm Trưởng khoa Vật lý của Đại học Chicago chào đón người đồng nghiệp Ngô Bảo Châu bằng những ngợi khen: "Rõ ràng, đây là một trong những nhà toán học xuất sắc nhất thời đại của chúng ta. Tôi kỳ vọng những điều thực sự lớn lao từ người thanh niên này". Còn Trưởng khoa Toán học Peter Consantin thì nói: "Bảo Châu đã đạt được những thành tựu đột phá. Công trình của cậu ấy là cầu nối giữa hai lĩnh vực (số học và hình học).

Giáo sư Ngô Bảo Châu cùng thầy là Giáo sư Laumon đã Giành giải thưởng Clay - một giải thưởng uy tín về toán học trên thế giới năm 2004.

Chuyên gia lý thuyết số học hàng đầu Peter Sarnak, làm việc tại Viện Nghiên cứu Cấp tiến (IAS) tại Đại học Princeton nhận xét về thành tựu của Giáo sư Ngô Bảo Châu sau khi ông đoạt giải thưởng Fields rằng: "Như thể những người đang làm việc bên bờ xa của dòng sông, chờ đợi ai đó nối cho họ chiếc cầu để đi qua sông. Và bây giờ bỗng nhiên công sức của nhóm người bên kia sông được công nhận". Hóa ra, thành công của Giáo sư Châu phút chốc trở thành tiền đề quan trọng cho những thành công khác của... những nhà nghiên cứu toán học khác trên toàn thế giới.

Mẹ của Giáo sư Ngô Bảo Châu, từng nói với báo giới trong nước rằng, bản thân của Giáo sư Châu, chưa bao giờ ông "say sóng" những mỹ từ mà báo giới đặt cho thành công của ông, như "kỳ tích", "bom tấn"... Bởi quan điểm của Giáo sư Ngô Bảo Châu là lời tán dương không làm cho người khác thông minh hơn. Bên cạnh đó, ông cũng thừa nhận trong một lần trả lời phỏng vấn là "Đối với một nhà khoa học, việc trả lời báo chí là trách nhiệm nhiều hơn là niềm vui".

Một trí tuệ siêu việt và một tính cách khiêm cung, là những gì tôi có thể nói về Kỳ tài toán học Việt Nam, Giáo sư Ngô Bảo Châu(!).