Đàm phán hạt nhân Iran: Chưa thể đến hồi kết!

Các cuộc đàm phán ngày 26/8 tại Geneva giữa đại diện của Anh, Pháp, Đức và Iran đã "kết thúc mà không có kết quả cuối cùng". Một nhà ngoại giao cho biết, đại diện 3 nước châu Âu (E3) đe dọa tái áp đặt các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc (LHQ) đối với Iran liên quan đến chương trình hạt nhân của nước này đã không đạt được thỏa thuận với Iran về cách thức tránh các biện pháp tái trừng phạt. Một nhà ngoại giao giấu tên cho biết các nỗ lực sẽ tiếp tục tìm kiếm giải pháp trước thời hạn cuối tháng 8 nhằm tránh áp dụng "cơ chế tái áp dụng" ghi trong thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015 (còn gọi là JCPOA) đối với những yêu cầu mà Iran không tuân thủ.

Việc tái áp dụng sẽ đồng nghĩa với việc quay trở lại các lệnh trừng phạt rộng rãi của LHQ đã được áp dụng trước JCPOA, bao gồm lệnh cấm vận vũ khí thông thường, hạn chế phát triển tên lửa đạn đạo, đóng băng tài sản, cấm đi lại và cấm sản xuất công nghệ liên quan đến hạt nhân.

Mối quan ngại của châu Âu về chương trình hạt nhân của Iran càng gia tăng kể từ khi Tehran cắt đứt mọi hợp tác với Cơ quan Năng lượng nguyên tử Quốc tế (IAEA) sau cuộc chiến tranh Iran-Israel kéo dài 12 ngày hồi tháng 6/2025. Điều này càng khiến cộng đồng quốc tế không biết gì về chương trình của Iran - cũng như tình trạng kho dự trữ uranium làm giàu đến độ tinh khiết 60% của nước này, một bước tiến ngắn về mặt kỹ thuật để đạt đến cấp độ vũ khí 90%.

Iran từ lâu vẫn khẳng định chương trình hạt nhân của mình là hòa bình, và đây là quốc gia phi hạt nhân duy nhất làm giàu uranium ở mức độ đó. Mỹ, IAEA và các nước khác cho biết Iran đã có chương trình vũ khí hạt nhân cho đến năm 2003.

Đầu năm nay, các nước châu Âu đã nhất trí với Mỹ về việc đặt ra hạn chót là cuối tháng 8 để kích hoạt cơ chế “tái áp dụng” nếu Iran không đáp ứng một số điều kiện, bao gồm việc nối lại đàm phán với Mỹ về chương trình hạt nhân của mình, cho phép các thanh sát viên hạt nhân của LHQ tiếp cận các địa điểm hạt nhân của mình và giải trình hơn 400 kg uranium làm giàu cao.

Điều khoản "tái áp dụng" của JCPOA có thể được bất kỳ bên nào kích hoạt nếu họ thấy Iran không tuân thủ các yêu cầu. Mục đích của điều khoản này là nhanh chóng áp đặt lại tất cả các lệnh trừng phạt trước thỏa thuận mà không bị các thành viên Hội đồng Bảo an LHQ phủ quyết.

Iran cho rằng không có cơ sở pháp lý nào để châu Âu tái áp đặt các lệnh trừng phạt của LHQ thông qua biện pháp trả đũa, với lý do các nước này đã không duy trì JCPOA sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận này vào năm 2018, đặc biệt là việc đảm bảo những lợi ích kinh tế dự kiến cho Iran. Tehran cũng đe dọa sẽ rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu (NPT).

Trong nỗ lực đảm bảo Iran không thể phát triển vũ khí hạt nhân, các cường quốc thế giới đã ký một thỏa thuận với Tehran vào năm 2015 (JCPOA), theo đó Tehran đồng ý hạn chế làm giàu uranium ở mức cần thiết cho năng lượng hạt nhân để đổi lấy việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt kinh tế. Các thanh sát viên của LHQ được giao nhiệm vụ giám sát chương trình.

Theo thỏa thuận, Iran chỉ được phép làm giàu uranium ở độ tinh khiết tối đa 3,67%, có thể duy trì kho dự trữ uranium 300 kg và chỉ được phép sử dụng các máy ly tâm IR-1 rất cơ bản - những máy quay khí uranium ở tốc độ cao cho mục đích làm giàu. Theo thỏa thuận, Iran được nới lỏng các lệnh trừng phạt để đổi lấy các giới hạn nghiêm ngặt và có thể kiểm chứng được đối với chương trình hạt nhân của mình.

Nhưng, sau khi Tổng thống Donald Trump rút nước Mỹ khỏi thỏa thuận trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình, Iran đã giảm bớt việc tuân thủ bằng cách đẩy nhanh việc làm giàu uranium gần đến cấp độ vũ khí.

Tiến trình đàm phán mới giữa Mỹ và Iran đã được khởi động lại sau khi ông Trump giữ chức Tổng thống Mỹ nhiệm kỳ 2, diễn biến khá chậm do còn vướng nhiều vấn đề. Và, Iran đã đình chỉ đàm phán sau khi Mỹ và Israel ném bom các cơ sở hạt nhân của Iran trong cuộc chiến kéo dài 12 ngày vào tháng 6.

Ngày 28/8, E3 chính thức thông báo cho Tổng thư ký LHQ và Chủ tịch Hội đồng Bảo an LHQ về "việc Iran không thực hiện đáng kể các cam kết trong JCPOA". Điều này sẽ kích hoạt một khoảng thời gian 30 ngày, trong đó một nghị quyết mới để tiếp tục nới lỏng lệnh trừng phạt phải được thông qua. Vì điều đó khó có thể xảy ra, do Mỹ, Anh và Pháp sẽ phủ quyết một nghị quyết như vậy, nên tất cả các lệnh trừng phạt của LHQ sẽ tự động được khôi phục nhanh.

Các quốc gia châu Âu khẳng định rằng Iran đã "cố ý và công khai rời bỏ" các cam kết của thỏa thuận hạt nhân. Vào tháng 5, IAEA cho biết Iran đã tích lũy được 408,6 kg uranium làm giàu đến độ tinh khiết 60%. IAEA cũng ước tính rằng, đến ngày 17/5, tổng kho dự trữ uranium làm giàu của Iran là 9.247,6 kg, vượt xa giới hạn được quy định trong thỏa thuận hạt nhân (300 kg). Ngoài ra, vào năm 2022, Iran đã tháo dỡ hầu hết các thiết bị giám sát, bao gồm cả camera của IAEA. Một năm sau, Iran đã cấm một số thanh tra viên giàu kinh nghiệm nhất của cơ quan này.

Một khi cơ chế phục hồi được kích hoạt, cơ hội cho một giải pháp ngoại giao vẫn còn rất mong manh, Ali Vaez, giám đốc dự án Iran tại Nhóm Khủng hoảng Quốc tế (ICG), cho biết. Và, ông nói thêm rằng, cơ hội sẽ đến khi Washington và Tehran có thể đạt được một thỏa thuận hạt nhân mới.