Thỏa thuận hòa bình Armenia - Azerbaijan, mở hành lang năng lượng mới cho châu Âu

Lịch sử xung đột kéo dài

Tranh chấp vùng đất Nagorno-Karabakh đã trở thành vết rạn dai dẳng giữa Armenia và Azerbaijan kể từ khi Liên Xô tan rã. Nagorno-Karabakh vốn là vùng núi thuộc Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Azerbaijan thời Liên Xô, nhưng đa số dân lại là người Armenia. Cuối thập niên 1980, khi Liên Xô suy yếu, phong trào ly khai ở Nagorno-Karabakh bùng lên, yêu cầu sáp nhập vào Armenia. Azerbaijan phản đối vì coi đây là vi phạm toàn vẹn lãnh thổ, trong khi người Armenia ở Nagorno-Karabakh lo ngại bị áp bức dưới quyền Baku bởi sự khác biệt tôn giáo (Cơ đốc giáo Armenia và Hồi giáo Azerbaijan) làm căng thẳng thêm sâu sắc.

Hai cuộc chiến vào đầu thập niên 1990 và năm 2020 đã giúp Azerbaijan đánh bại lực lượng ly khai, giành được quyền kiểm soát phần lớn lãnh thổ. Nga đứng ra làm trung gian ngừng bắn, triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình tại hành lang Lachin.

Trong những năm gần đây, những vụ vi phạm lệnh ngừng bắn xảy ra liên tiếp khiến nguy cơ bùng phát xung đột tái diễn. Sự bất ổn dẫn đến những hệ lụy nặng nề. Hàng chục nghìn người thiệt mạng hoặc bị thương qua nhiều thập niên, hàng trăm ngàn người phải di cư, tổn thất lên tới hàng tỷ USD, làm suy giảm triển vọng phát triển kinh tế của hai nước cũng như kết nối khu vực. Việc các bên nhiều lần thất bại trong đàm phán cho thấy sự phức tạp của vấn đề.

Với tư cách là đồng Chủ tịch Nhóm Minsk (cùng với Nga và Pháp) của Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE) được thành lập năm 1992 với mục đích làm trung gian hòa giải giữa Armenia và Azerbaijan để giải quyết tranh chấp bằng con đường hòa bình, Mỹ đã tham gia vào tiến trình đàm phán từ lâu nhưng không đem đến nhiều tín hiệu tích cực. Điển hình là đề xuất hòa bình của Mỹ trong cuộc chiến năm 2020 đã thất bại nhanh chóng. Từ năm 2023, chính quyền Mỹ đã tăng cường hỗ trợ cho các cuộc đàm phán mới thông qua tham vấn với đối tác có tầm ảnh hưởng mới là Thổ Nhĩ Kỳ. Tuy nhiên, bước ngoặt thực sự chỉ đến từ khi ông Donald Trump quay trở lại Nhà Trắng và thực hiện những chính sách quyết liệt của mình.

Từ đầu năm 2025, chính quyền Tổng thống Trump thông qua đặc phái viên Steve Witkoff đã mở các cuộc tiếp xúc tích cực tại khu vực để xúc tiến thỏa thuận. Tháng 4/2025, Armenia và Azerbaijan bắt đầu phân định biên giới dựa trên bản đồ thời Liên Xô. Armenia đã bàn giao 4 ngôi làng biên giới cho Azerbaijan như một bước tiến quan trọng hướng đến hòa bình. Những diễn biến ngoại giao tích cực sau đó đã dẫn đến thỏa thuận ngày 8/8/2025, một thỏa thuận lịch sử phá vỡ thế bế tắc kéo dài nhiều thập kỷ.

Bản thỏa thuận khung được ký giữa Thủ tướng Nikol Pashinyan của Armenia và Tổng thống Ilham Aliyev của Azerbaijan dưới sự chứng kiến của Tổng thống Mỹ Donald Trump có vài điểm then chốt đáng chú ý. Trước hết là cam kết công nhận chủ quyền đồng thời trao cho cộng đồng người Armenia ở khu vực quyền tự trị về văn hóa, ngôn ngữ và giáo dục. Điều thứ hai quan trọng là việc thiết lập một hành lang vận tải được phía Mỹ gọi là Tuyến đường Trump vì hòa bình và thịnh vượng quốc tế (TRIPP) nối Azerbaijan với lãnh thổ tách rời Nakhchivan qua  Zangezur ở miền Nam Armenia. Hành lang này sẽ mở đường kết nối vận tải đường bộ, đường sắt và khả năng kéo đường ống dẫn dầu, khí đốt xuyên Azerbaijan.

Bản thỏa thuận trao cho Mỹ cơ chế quản lý để bảo đảm tự do lưu thông và an ninh hành lang. Đổi lại, hai nước nhận được cam kết về gói hỗ trợ đầu tư hạ tầng từ Mỹ nhằm khởi động dự án đường sắt, cảng trung chuyển và các trạm nén cùng đường ống dẫn khí.

Cũng theo thỏa thuận, cả Armenia và Azerbaijan sẽ rút khỏi Nhóm Minsk, cơ chế trung gian cũ do Mỹ, Pháp và Nga đồng chủ trì. Một cách khách quan, có thể nói chính quyền ông Trump đã thành công khi đứng ra dàn xếp được một thỏa thuận hòa bình ở ngay vùng ảnh hưởng chiến lược của Nga và mở ra những cơ hội làm ăn mới tại khu vực này.

Phản ứng của khu vực

Việc một cường quốc bên ngoài như Mỹ giành quyền trung tâm trong tiến trình hòa giải mới ở khu vực lập tức gây ra những phản ứng trái chiều. Nga vốn lâu nay đóng vai trò trung gian và nắm ảnh hưởng mạnh ở Nam Kavkaz, đón nhận thỏa thuận với sự hoan nghênh nhưng không quên cảnh báo. Điện Kremlin nhấn mạnh “mọi giải pháp bền vững nên tôn trọng vai trò của các lãnh đạo khu vực”, đồng thời lưu ý “tránh làm xáo trộn trật tự an ninh hiện hữu”. Đây là tín hiệu cho thấy Moscow vẫn quan tâm duy trì ảnh hưởng địa chính trị của mình cũng như sẽ theo dõi sát sao những diễn biến tiếp theo. Nhưng, tín hiệu tích cực là Moscow về cơ bản đã không phản đối những điều khoản trong thỏa thuận.

Trong khi đó, Iran phản ứng mạnh mẽ hơn. Với việc hành lang TRIPP do Mỹ quản lý sẽ tiếp giáp với biên giới Iran, Tehran lập tức công khai phản đối vì cho rằng điều này có thể gây ảnh hưởng an ninh của mình. Cố vấn của Lãnh tụ Tối cao Cộng hòa Hồi giáo Iran, ông Ali Akbar Velayati cho rằng việc chuyển giao phần lãnh thổ Armenia này dưới sự kiểm soát của Mỹ sẽ thay đổi tình hình địa chính trị ở Nam Kavkaz, ảnh hưởng đến biên giới của Iran, tạo điều kiện cho sự hiện diện của NATO trong khu vực.

"Chúng tôi sẽ không cho phép NATO tiến gần đến biên giới phía Bắc của Iran", ông Velayati nhấn mạnh, đồng thời nói thêm rằng dự án này là một "âm mưu chống lại Iran” và mô tả kế hoạch này là “sự phản bội chính trị” nhằm phá hoại toàn vẹn lãnh thổ của Armenia. “Lối đi này sẽ không trở thành cửa ngõ cho lính đánh thuê của ông Trump... mà sẽ trở thành nghĩa địa của chúng”, ông Velayati nói thêm khi tiết lộ kế hoạch tập trận của lực lượng quân đội nước này ở gần khu vực sẽ sớm diễn ra trong thời gian tới.

Tuy nhiên, với phần lớn các quốc gia khác trong khu vực, thỏa thuận này mang đến một tín hiệu tốt lành, đặc biệt là những lợi ích kinh tế mà nó đem lại. Châu Âu đang tìm cách giảm phụ thuộc vào năng lượng Nga nên tuyến vận chuyển qua Nam Kavkaz được thông suốt là một tin tuyệt vời đối với họ. Hòa bình khu vực sẽ giúp bảo đảm an toàn cho Hành lang năng lượng phương Nam từ Azerbaijan qua Georgia, Thổ Nhĩ Kỳ tới EU.

Việc ổn định khu vực mở rộng cơ hội tăng công suất xuất khẩu khí đốt của không chỉ Azerbaijan mà cả Turnmekistan, Kazakhstan sang châu Âu. Hòa bình cũng cho phép khôi phục các tuyến đường xuyên khu vực, đặc biệt là các dự án nằm trong hành lang Trung Á - Nam Kavkaz - châu Âu. Các nước như Georgia, Thổ Nhĩ Kỳ và cả Iran sẽ được hưởng lợi từ phí trung chuyển và đầu tư hạ tầng. Sự kết nối trực tiếp này sẽ mở rộng đầu tư của EU sang Trung Á, mở đường cho khu vực này có những bước nhảy về kinh tế trong tương lai.

Cơ hội để thử thách

Mặc dù thỏa thuận hòa bình là một tín hiệu tốt lành nhưng chúng ta cũng cần thực tế nhìn nhận. Nền hòa bình bền vững không chỉ cần những chữ ký mà còn cần khả năng chuyển hóa thành lợi ích thực tế. Về mặt chính trị, lễ ký kết tại Washington là bước ngoặt. Đó là dấu hiệu cho thấy các lãnh đạo Armenia và Azerbaijan sau nhiều năm xung đột đã chấp nhận cơ chế trung gian để đổi lấy an ninh và lợi ích kinh tế. Về thực tiễn, nếu các điều khoản về hành lang được thực hiện kèm cơ chế giám sát hiệu quả với các gói đầu tư hạ tầng, logistic được giải ngân đúng mục tiêu, Nam Kavkaz có thể bước vào một giai đoạn thịnh vượng mới đầy hứa hẹn.

Những tác động này còn có thể lan tỏa tới Trung Á, mở cửa cho nguồn khí dồi dào từ Turkmenistan, Kazakhstan hay Uzbekistan tiếp cận EU mà ít lệ thuộc vào mạng lưới xuyên Nga. Đây cũng là tín hiệu tốt cho EU. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng phương án này có lợi về mặt chiến lược cho EU nhưng đòi hỏi thời gian. Tiền bạc và ổn định chính trị không phải điều có được sau một đêm. Đi kèm với lợi ích kinh tế, thỏa thuận phải đảm bảo không tạo ra thêm xung đột mới nào khác trong khu vực. Đây mới là thách thức chính trị lâu dài mà các nhà lãnh đạo Armenia và Azerbaijan cần quan tâm đến.

Có thể nói thỏa thuận do Tổng thống Donald Trump làm trung gian lần này không phải là lời giải hoàn hảo nhưng là cơ hội thực sự để tái cấu trúc an ninh và kinh tế khu vực Nam Kavkaz theo hướng hòa giải và kết nối. Nếu các bên tuân thủ cam kết, khu vực có thể chứng kiến một giai đoạn ổn định và tăng trưởng mới. Đối với châu Âu, điều đáng hy vọng là sự đa dạng hóa nguồn năng lượng và hành lang vận tải mới giúp giảm bớt rủi ro chiến lược từ việc phụ thuộc quá mức vào một nguồn duy nhất.

Song, mọi dự báo tích cực đều đòi hỏi: xây dựng lòng tin giữa các dân tộc, quản trị minh bạch dự án và tránh các phản ứng quá quyết liệt từ bên ngoài. Trong ngắn hạn, trách nhiệm lớn vẫn thuộc về chính quyền ở Yerevan và Baku để biến bước ký kết lịch sử thành một hòa bình bền vững có giá trị cho người dân mỗi nước.