Haiti chật vật chống băng đảng tội phạm

Bạo lực băng đảng nhấn chìm đất nước

Tình trạng băng đảng nắm quyền kiểm soát thủ đô Port-au-Prince xuất phát từ vụ bạo loạn tại các nhà tù lớn xảy ra từ ngày 29/2/2024, với hàng nghìn tên tội phạm có tổ chức phá ngục, thoát ra ngoài. Các băng đảng tội phạm do thủ lĩnh nhóm G9 tên là Jimmy Chérizier “Thịt nướng” làm thủ lĩnh đã liên kết lại thành liên minh có tên là Viv Ansanm (Sống chung), cùng phối hợp tổ thức cuộc tấn công quy mô lớn đánh chiếm, đốt phá các cơ quan chính phủ và yêu cầu Thủ tướng khi đó là ông Ariel Henry từ chức.

Cuộc tấn công của các băng đảng tội phạm kéo dài liên tục sang giữa tháng 3/2024, khiến chính phủ Haiti sụp đổ, đất nước rơi vào tình trạng vô chính phủ, các băng đảng tội phạm nắm quyền kiểm soát 80% thủ đô Port-au-Prince.

Các quốc gia thuộc Tổ chức Cộng đồng Caribe (CARICOM) đã tổ chức cuộc họp khẩn cấp ở Jamaica nhằm tìm giải pháp cho cuộc khủng hoảng. Kết quả của đàm phán là ông Henry chấp nhận từ chức để đổi lấy việc chấm dứt cuộc nổi loạn của các băng đảng. Đồng thời, qua sự vận động của ông Henry, và được sự hậu thuẫn từ Liên hợp quốc, Haiti và Kenya đã ký một thỏa thuận để một lực lượng khoảng 2.500 cảnh sát vũ trang của nhiều nước do Kenya dẫn đầu được triển khai tại Haiti nhằm giúp nước này chống lại các băng đảng tội phạm.

Sau khi ông Henry từ chức và thay thế bởi ông Michel Patrick Boisvert, một chính phủ chuyển tiếp được thành lập vào tháng 4 năm ngoái, các thành viên của chính phủ đã bày tỏ sự lạc quan rằng tình hình có thể được đảo ngược. Ba tháng sau, những thành viên đầu tiên của lực lượng an ninh gồm 2.500 người được Liên hợp quốc hậu thuẫn đã được triển khai, với các chỉ huy cũng khẳng định hòa bình có thể được lập lại.

Nhưng cho đến nay, mới chỉ có khoảng 1.000 thành viên của chiến dịch do Kenya dẫn đầu đến được Haiti. Các chuyên gia cho rằng họ hoàn toàn không được trang bị đầy đủ cho cuộc chiến chống lại các băng đảng hùng mạnh có liên hệ chính trị ở Haiti, cũng như lực lượng cảnh sát quốc gia đang gặp nhiều khó khăn của đất nước này.

Cuộc nổi loạn tội phạm kéo dài hơn một năm ở thủ đô Haiti đã leo thang đến mức độ mới, làm dấy lên suy đoán rằng toàn bộ thành phố Port-au-Prince - thành phố lớn thứ ba ở vùng Caribe - có thể sắp rơi vào tay liên minh các băng đảng được trang bị vũ khí hạng nặng.

Frantz Duval, người đứng đầu tờ báo lâu đời nhất của Haiti, Le Nouvelliste, đã cảnh báo trong một bài xã luận đầy chán nản rằng sự sụp đổ của thủ đô Haiti có thể sắp xảy ra.

Ông Duval cho biết kể từ khi cuộc nổi dậy của bọn tội phạm, "tình hình đã hoàn toàn mất kiểm soát". Chỉ hơn một năm sau, Port-au-Prince đang bên bờ vực thẳm. Theo ước tính của Liên hợp quốc, hơn một triệu người đã phải di dời kể từ khi cuộc nổi loạn nổ ra; hơn 1.500 người đã thiệt mạng trong thời gian từ tháng 4 đến tháng 7, chủ yếu ở Port-au-Prince; phần lớn thiệt mạng trong các chiến dịch của lực lượng an ninh và một phần ba trong các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái (drone), mà chính phủ đã bắt đầu sử dụng để nhắm vào các nhóm vũ trang.

Sự tan rã của Port-au-Prince là một quá trình đau thương và dần dần, bắt nguồn từ hàng thế kỷ bóc lột thuộc địa, sự can thiệp của nước ngoài, chế độ độc tài tàn bạo, tham nhũng và rối loạn chính trị, cùng hàng loạt thảm họa thiên nhiên tàn khốc như trận động đất năm 2010.

Cho đến giữa năm 2025, một số người lo ngại tình hình an ninh có thể sắp hoàn toàn sụp đổ, khi một loạt các khu vực từng an toàn như Solino và Nazon rơi vào tay các băng đảng, các nhân viên cứu trợ của tổ chức Bác sĩ không biên giới bị tấn công, và trụ sở của đài phát thanh lâu đời nhất Haiti bị đốt cháy.

Dùng máy bay drone truy quét tội phạm

Trong bối cảnh chính phủ Haiti đang chật vật giành lại thủ đô Port-au-Prince, hiện gần như hoàn toàn nằm dưới sự kiểm soát của các băng đảng, máy bay không người lái vũ trang đã trở thành một phần quan trọng trong kho vũ khí. Theo một nhóm nhân quyền địa phương có tên RNDDH, kể từ khi chiến dịch máy bay không người lái bắt đầu vào tháng 3, ít nhất 300 người đã thiệt mạng do các thiết bị điều khiển từ xa này và gần 400 người bị thương.

Video về những vụ tấn công đó đã lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội, vẽ nên một bức tranh kinh hoàng về cuộc chiến máy bay không người lái đang diễn ra trên đường phố của một trong những thành phố lớn nhất vùng Caribe. Một video như vậy quay tại một khu vực do băng đảng điều hành có tên là Fort National, cho thấy bốn người - ít nhất hai người trong số họ có vũ trang - di chuyển qua một con hẻm trước khi bị máy bay không người lái từ trên cao tấn công.

Một video khác xuất hiện đầu năm nay cho thấy một cuộc tấn công bằng máy bay không người lái nhắm vào một chiếc xe đang di chuyển cách khu nhà được cho là của Johnson André, một trùm băng đảng khét tiếng có biệt danh "Izo", với băng nhóm có tên là 5 Segonn ("Five Seconds"). Chiếc xe đang di chuyển gần tuyến đường thủy được cho là nơi các băng đảng này sử dụng để buôn bán ma túy và súng.

Trevor Ball, cựu kỹ thuật viên xử lý bom mìn của quân đội Mỹ, cho biết các máy bay không người lái được sử dụng ở Port-au-Prince dường như là máy bay không người lái góc nhìn thứ nhất (FPV). Hình ảnh về một loại vũ khí tự chế như vậy đã được chia sẻ trên mạng xã hội vào tháng 3, được cho là sau cuộc đột kích của cảnh sát vào một sào huyệt của băng đảng ở khu vực Lower Delmas. Mẫu máy bay không người lái FPV này và thấy nó được bán trên các trang thương mại điện tử của Trung Quốc với giá khoảng 200 USD, khiến chúng tương đối rẻ và dễ hỏng.

Tại Port-au-Prince, nhiều người đưa ra đánh giá tích cực về cuộc tấn công trên không. Tháng 6, Belony Jassé, một nữ sinh trung học 18 tuổi cho biết cô nghe thấy tiếng nổ máy bay không người lái "suốt ngày", và giờ đây đã quay trở về nhà mình sau khi an ninh được cải thiện, sau khi cô phải chạy trốn các băng đảng tội phạm.

Ngay cả các nhà hoạt động nhân quyền Haiti cũng ủng hộ việc sử dụng máy bay không người lái để nhắm vào các nhóm tội phạm. Lực lượng an ninh quốc tế do các sĩ quan cảnh sát Kenya dẫn đầu, với sự hậu thuẫn của Liên hợp quốc, cho đến nay vẫn chưa thể đẩy lùi bước tiến của tội phạm.

"Đối với chúng tôi... máy bay không người lái hoàn toàn tương xứng với mức độ vũ khí mà các băng đảng sở hữu", Rosy Auguste Ducéna, một nhà hoạt động nhân quyền uy tín làm việc cho RNDDH tại Port-au-Prince, cho biết. Bà Ducéna cho biết nhóm của bà ủng hộ các cuộc tấn công như vậy nhằm vào các thành trì của băng đảng. "Tại sao? Bởi vì chúng tôi xem xét mức độ tinh vi của vũ khí trong tay các băng đảng, cách những vũ khí đó được sử dụng để gây ra đau khổ cho dân chúng - những tội ác mà chúng tôi biết: giết người, trộm cắp, hiếp dâm, hiếp dâm tập thể, đốt phá toàn bộ tài sản của người dân", bà nói.

Bà Ducéna cho rằng máy bay không người lái đang "gieo rắc nỗi sợ hãi" cho các thành viên băng đảng được trang bị vũ khí hạng nặng và dường như đã đẩy lùi được những tên tội phạm này. “Chúng ta không thể phủ nhận thực tế rằng những hoạt động này đang tác động đến họ. Yếu tố bất định cũng rất quan trọng. Các băng đảng không nhất thiết biết khi nào hoặc ở đâu một cuộc tấn công sẽ xảy ra, và chúng tôi tin rằng đó là một lý do khiến hoạt động băng đảng giảm sút như hiện nay”, bà nói, mô tả nỗi sợ hãi đang bao trùm đường phố thành phố đang dần lắng xuống.

Tuy nhiên, đến lượt các băng đảng tội phạm cũng bắt đầu tìm cách tiếp cận được loại vũ khí công nghệ cao này. Đầu tháng 7, đã có những dấu hiệu cho thấy các băng đảng đang tìm cách xây dựng kho vũ khí máy bay không người lái của riêng mình khi 3 "kẻ khủng bố" bị cáo buộc đã bị bắt tại Cộng hòa Dominica láng giềng khi đang cố gắng mua các thiết bị này. Trong những năm gần đây, cả các băng đảng Mexico và các băng đảng buôn bán ma túy ở Rio de Janeiro (Brazil) đã bắt đầu sử dụng máy bay không người lái vũ trang để tấn công chính quyền hoặc các đối thủ.

Sự tham gia của “ông trùm chiến tranh”

Tháng 6/2025, tờ New York Times đưa tin, trích dẫn lời các quan chức cấp cao của chính phủ Haiti và Mỹ rằng nhà sáng lập gây tranh cãi của Blackwater, ông “trùm chiến tranh” Erik Prince, đã hợp tác với chính phủ Haiti "để thực hiện các hoạt động chống lại các băng đảng đang khủng bố quốc gia và đe dọa chiếm lấy thủ đô". Tờ báo này tuyên bố các nhà thầu Mỹ, bao gồm cả Prince, đã được thuê "để làm việc trong một lực lượng đặc nhiệm bí mật triển khai máy bay không người lái nhằm tiêu diệt các thành viên băng đảng".

Hai chuyên gia cho biết “ông trùm” Prince gần đây đã vận chuyển "một lượng lớn vũ khí" đến Haiti và đang tìm cách chiêu mộ các cựu chiến binh quân đội Mỹ gốc Haiti để đưa đến Port-au-Prince, một phần của lực lượng lính đánh thuê gồm 150 người trong những tháng tới.

Đầu tháng 7, người đứng đầu Hội đồng chuyển tiếp Fritz Alphonse Jean đã cố gắng lãnh đạo Haiti kể từ khi Thủ tướng Ariel Henry bị lật đổ trong cuộc nổi loạn của các băng đảng, đã xác nhận rằng chính phủ đã thuê một công ty an ninh tư nhân. Tuy nhiên, ông từ chối nêu tên công ty hoặc cho biết công ty này được trả lương như thế nào. Ông Jean lập luận rằng lực lượng cảnh sát thiếu trang bị và kinh phí của Haiti không thể "đơn thương độc mã đối mặt với những thách thức này".

Theo hãng tin Reuters, “ông trùm” Prince đã thành lập công ty mới mang tên Vectus Global sau khi giải thể công ty đầy tai tiếng Blackwater. Hiện công ty Vectus của ông ta đã hoạt động tại nhiều quốc gia thuộc khu vực Mỹ Latinh và Caribe và đã có mặt tại Haiti từ tháng 3/2025, hiện đang chuẩn bị tăng cường hoạt động tại đây để giúp chính quyền giành lại các tuyến đường và lãnh thổ quan trọng từ các nhóm tội phạm được trang bị vũ khí hạng nặng. Một trong những động thái tăng cường đó là việc huy động hàng trăm chiến binh từ Mỹ, châu Âu và El Salvador sẽ được triển khai đến Haiti dự kiến vào đầu tháng 9 tới để chiến đấu với các băng đảng của nước này, một phần trong sứ mệnh do chính ông Prince dẫn đầu.

Tuy nhiên, việc sử dụng các nhà thầu quân sự tư nhân để chống lại các nhóm tội phạm tại Haiti đã gây ra sự lo ngại trong giới hoạt động nhân quyền và quan sát viên, ngay cả khi tình hình an ninh đã trở nên tồi tệ đến mức nhiều người Haiti đã kêu gọi một số hình thức can thiệp từ nước ngoài.

“Người dân đang tuyệt vọng tìm kiếm giải pháp, sự giúp đỡ, bất cứ điều gì… Họ sẵn sàng chấp nhận những điều mà trước đây họ không muốn chấp nhận vì tuyệt vọng”, Jake Johnston, tác giả của cuốn sách “Aid State: Elite Panic, Disaster Capitalism, and the Battle to Control Haiti”, cho biết. “Nhưng liệu đây có thực sự là một giải pháp không?” - ông Johnston đặt câu hỏi, dự đoán rằng hoạt động của Vectus khó có thể diễn ra suôn sẻ. Ông Johnston gọi việc triển khai này là một ví dụ khác về việc các vấn đề của Haiti bị “chuyển giao” cho nước ngoài thay vì củng cố các thể chế của Haiti như cảnh sát.

Romain Le Cour, người đứng đầu nhóm Haiti Observatory thuộc Sáng kiến toàn cầu chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia (Global Initiative Against Transnational Organized Crime), gọi động thái này là "một bước thụt lùi nghiêm trọng về mặt thể chế" đối với cảnh sát Haiti và lực lượng an ninh được Liên hợp quốc hậu thuẫn đã được triển khai tại đây vào năm ngoái.

Theo Reuters, nhóm của Prince đã triển khai máy bay không người lái phối hợp với một lực lượng chuyên trách đặc biệt do Thủ tướng Haiti lãnh đạo. "Nhưng sau 6 tháng triển khai, các băng đảng vẫn tiếp tục nắm giữ vị thế thống trị về mặt chiến lược", ông Le Cour nói.