Cơ sở dữ liệu nguồn mở giúp bảo vệ di sản văn hóa

• Khôi phục trên không gian ảo những di sản bị khủng bố phá hoại

Công việc bắt đầu trong phòng thí nghiệm và sau đó di chuyển đến thực địa, nơi những người tham gia dự án bắt đầu số hóa công trình kiến trúc cổ. nhóm chuyên gia IDA cho rằng đó là phương pháp có thể giúp bảo đảm di sản văn hóa được trường tồn trước những sự cố như là thảm họa môi trường và các nền móng bị "lão hóa" cũng như sự phá hoại mang tính hủy diệt của tổ chức khủng bố Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS).

Cơ sở dữ liệu Triệu hình ảnh (MID)

Vào một ngày mùa hè năm 2014, một người tình nguyện mang theo camera lên đường đến thành phố cổ Palmyra ở Syria. Ông dường như quên đi cái nóng ngột ngạt khi tiến gần đến một ốc đảo dành cho lữ khách có từ thời xa xưa. Ông bắt đầu làm việc với camera mang theo của mình. Vài tháng sau, Palmyra trở thành đống đổ nát dưới tay của IS. Những tháp cao và hàng cột khổng lồ biến thành đống gạch vụn, và những ngôi đền bị bọn khủng bố cướp phá tan tành.

Nhìn từ trên không, Palmyra giống như bị một kẻ nào đó dùng chổi quét sạch. Người tình nguyện hiện giờ đang ở rất xa Palmyra, xem lại những hình ảnh đã chụp được. Ông rất đau đớn song cũng biết rằng di tích không hoàn toàn biến mất. Ông cũng sẽ không là người cuối cùng được nhìn thấy những kỳ quan cổ này của thế giới.

Trở lại quá khứ, công lao đóng góp của nhóm Monuments Men (có sự góp mặt của vài phụ nữ) với hơn 300 người - bao gồm các nhà sử học, giáo sư, chuyên gia nghệ thuật và nhà quản lý bảo tàng của 13 quốc gia trên thế giới - là không thể chối cãi được.

Ngôi đền Bel bị phá hủy vào mùa hè năm 2015. Mô hình 3D mái vòm của ngôi đền sẽ giúp các chuyên gia xây dựng lại vào năm 2016.

Một người lính Syria ngồi lặng lẽ giữa đống đổ nát ở Palmyra.

Trong Thế chiến II, Monuments Men đã nỗ lực bảo vệ những tác phẩm nghệ thuật khỏi sự cướp bóc của Đức Quốc xã. Nếu không có họ, nhiều tuyệt tác hội họa của châu Âu - như "The Birth of Venus" của Botticelli, "The Astronomer" của Vemeer và "Adoration of the Mystic Lamb" của Jan van Eyck - sẽ biến mất mãi mãi. Hơn 70 năm sau, di sản văn hóa nhân loại tiếp tục rơi vào hoàn cảnh bị đe dọa tương tự khi khu vực Trung Đông bị bao trùm trong khói lửa chiến tranh. Sau khi chiếm được nhiều vùng đất ở Syria và Iraq năm 2014, IS bắt đầu ra tay phá hủy nền văn hóa cổ của hai quốc gia này, xóa sạch những di tích mà bọn chúng cho là báng bổ thần thánh.

IS còn cực kỳ trơ trẽn khi tung lên Internet hình ảnh những ngôi đền cổ bị thiêu cháy và phá hủy, chất nổ, xe ủi đất, cuốc chim và búa tạ. Cung điện ở Nimrud, Nhà Bảo tàng Mosul ở Iraq và những ngôi đền thờ thần Baal Shamin và Bel ở thành phố cổ Palmyra của Syria đều bị IS cướp phá và hủy diệt không nương tay!

Cơ sở dữ liệu Triệu hình ảnh (MID) của IDA được phát triển vào đầu năm 2015. Để nhanh chóng tạo ra công cụ chụp ảnh đặc biệt cho dự án, một nhóm công  nghệ dưới sự lãnh đạo của nhà từ tính học Alexy Karenowska họp mặt tại Đại học Oxford để phát triển camera 3D dễ sử dụng với giá thành rẻ. Công nghệ định vị toàn cầu GPS tỏ ra hữu ích để truy tìm những món đồ tạo tác bị cướp để bán ra thị trường đen trên thế giới. Sau khi phát hiện một món đồ xuất hiện trên thị trường đen, các nhà nghiên cứu sẽ đối chiếu nó với MID.

Tháng 8-2015, Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) cảnh báo các nhà buôn nghệ thuật tìm mua những đồ tạo tác đánh cắp từ Syria và Iraq sẽ bị quy là tội phạm liên bang. UNESCO (Tổ chức Văn hóa, Khoa học và Giáo dục của Liên Hiệp Quốc) cùng với IDA lập danh sách những địa điểm khảo cổ bị đe dọa nhất ở Jordan, Afghanistan, Thổ Nhĩ Kỳ, Syria, Yemen, Ai Cập, Iran và Iraq. Nhiều địa điểm được chọn đều nằm trong Danh sách Di sản Thế giới bị đe dọa của UNESCO - trong đó bao gồm thành phố cổ Palmyra mà IDA có thể tìm đến và chụp ảnh trước khi nó bị IS phá hủy.

Sau khi các địa điểm được chọn và camera được thiết kế đặc biệt và chế tạo, UNESCO và IDA trao tất cả cho những người tình nguyện. Nhiệm vụ lãnh đạo quan trọng được giao cho Ben Altshuler, Giám đốc thực địa của IDA. Những vùng chủ yếu được IDA hướng đến là Syria, Liban và Iraq. Altshuler tập hợp quanh ông một đội ngũ chuyên gia hùng hậu bao gồm các nhân viên nhà bảo tàng, thành viên các hội cổ vật, nhà khảo cổ và những người liên quan đến công tác bảo tồn di sản văn hóa.

Hình ảnh IS phá hủy Ngôi đền Baalshamin ở Palmyra và đưa nó lên Internet. Cấu trúc Hy Lạp - La Mã được xây dựng cách đây gần 2.000 năm, được coi là công trình quan trọng thứ hai ở Palmyra.

Chiến binh IS dùng búa tạ phá hủy những cổ vật trong Nhà Bảo tàng Mosul.

Những người tình nguyện đều có kiến thức sâu rộng về các địa phương mục tiêu của IDA, và họ cũng được cảnh báo tránh những khu vực đang nằm trong sự kiểm soát của IS hay các nhóm khủng bố ủng hộ chúng. Họ cũng tạo khoảng cách thời gian là 3 tháng - khi những bức ảnh được chụp và lúc chúng được đưa lên Internet - nhằm tránh việc người ta xác định được vị trí làm việc của người chụp ảnh. Họ còn phải đối mặt với một số thách thức. Ví dụ, Internet tốc độ cao không phải lúc nào cũng có tại nhiều vùng ở Trung Đông.

Để ứng phó, những người tình nguyện gửi về trụ sở IDA những thẻ nhớ chứa đầy hình ảnh. Dự án diễn ra thuận lợi hơn dự kiến. Hiện có khoảng 1.000 camera hoạt động trên thực địa và IDA có kế hoạch tăng cường đến 5.000 camera vào cuối năm 2015.

Kế hoạch xây dựng và phục chế

Các chuyên gia cũng có kế hoạch xây dựng một mô hình vòm cung đền Bel - mái vòm được người La Mã xây dựng ở Palmyra - phục vụ Ngày Di sản Thế giới tổ chức ở thủ đô London, Anh vào tháng 3-2016. Công trình chính của ngôi đền và dãy cột đã bị IS phá hủy vào tháng 8 và tháng 9 vừa qua, tuy nhiên những hình ảnh vệ tinh cho thấy mặc dù bị tổn hại nặng nề nhưng không bị phá hoại hoàn toàn. Công việc xây dựng lại mái vòm được thực hiện tại Anh và  một ngày nào đó nó sẽ được đặt trở lại ở Palmyra.

Bà Katharyn Hanson ủng hộ những dự án xây dựng lại di tích mặc dù bà cho rằng, nỗ lực bảo tồn những công trình kiến trúc cổ như thế không quan trọng như dự án IDA.

Bức ảnh chụp ngày 14-3-2014 cho thấy những hình chạm trên một bức tường trong sân Đền Baal ở Palmyra.

Tượng Bò đầu người có cánh đứng gác trước lối vào Cung điện Tây Bắc của vua Ashurnasirpal II.

Những cây cột nổi tiếng của Palmyra.

Tháng 10-2015, quan hệ đối tác nối kết chặt chẽ cả 3 tổ chức - IDA, UNESCO và Nhà Bảo tàng Dubai thuộc Quỹ tương lai của Các Tiểu vương quốc Arập Thống nhất (UAE). Nhà Bảo tàng Dubai, dự kiến sẽ chính thức mở cửa vào năm 2017, được đánh giá là trung tâm sáng tạo thu hút sự tham gia từ nhiều chuyên gia gồm - kỹ sư, nhà thiết kế, nhà khoa học, nhà nghiên cứu, nhà tài chính và những người tiên phong trong mọi lĩnh vực - tụ hội về để cùng hợp tác hướng đến những công nghệ tương lai.

Hiện nay, một cổng trực tuyến đang được IDA phát triển hứa hẹn sẽ là nhà của mọi hình ảnh thu thập được từ dự án. Tất cả những hình ảnh về di sản văn hóa Trung Đông sẽ được công khai với mọi người vào đầu năm 2016.