Con số biết thở: Nghệ thuật kể chuyện bằng dữ liệu

Bạn đã bao giờ rơi nước mắt vì một biểu đồ chưa?

Trong cuộc trò chuyện với chúng tôi, TS. Phan Thị Thùy Trâm, Ủy viên Ban Chấp hành - Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia, đặt một câu hỏi khiến ai cũng phải khựng lại: “Bạn đã bao giờ rơi nước mắt vì một biểu đồ chưa?”

Nghe có vẻ lạ, vì khi nghĩ đến dữ liệu, hầu hết chúng ta chỉ hình dung ra những con số khô khan, những bảng thống kê dày đặc. Thế nhưng, đằng sau mỗi biểu đồ là cả một câu chuyện - về con người, về cuộc sống. Và không phải ai cũng đủ kỹ năng, đủ sự thấu cảm để đọc, để hiểu, để thấy được điều mà dữ liệu đang muốn nói.

Trước sự ngỡ ngàng của chúng tôi, TS Phan Thị Thùy Trâm nói, trên thực tế, khi nghe có vẻ vô lý, nhưng khi những con số biết kể chuyện, chúng không còn là dữ liệu khô khan nữa - mà là cảm xúc, là những lát cắt của cuộc sống được soi chiếu qua từng dòng số tưởng như lạnh lùng. “Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên mà mọi thứ đều được đo, được đếm: Có bao nhiêu người đang xem livestream của bạn, bạn dừng lại bao nhiêu giây ở một clip TikTok, hay hôm qua bạn đã đi bao nhiêu bước. Dữ liệu ở khắp nơi, nhưng dữ liệu không biết nói. Chúng ta cần những người kể chuyện - những Data Storyteller của thời đại số, những người có thể thổi hồn vào con số, biến dữ liệu thành cảm xúc, biến bảng tính thành câu chuyện. Đó chính là Data Storytelling - nghệ thuật kể chuyện bằng dữ liệu, nơi logic gặp gỡ cảm xúc và con số trở thành ngôn ngữ của con người”, TS Trâm nhấn mạnh.

Tại Việt Nam, Data Storytelling mới chỉ bắt đầu được nhắc đến trong vài năm trở lại đây. Năm 2023 được xem là “năm của dữ liệu số Việt Nam” - và điều đó không phải ngẫu nhiên. Các cơ quan, trường học, doanh nghiệp đang dần nhận ra: Nếu chỉ có dữ liệu mà không biết kể chuyện, dữ liệu đó sẽ vô nghĩa.

Truyền thông đang đổi thay. Báo chí không chỉ viết, mà còn vẽ nên câu chuyện bằng infographic, biểu đồ tương tác, bản đồ dữ liệu - kể chuyện Việt Nam bằng những hình ảnh trực quan, sinh động và chạm đến cảm xúc. Doanh nghiệp (DN) cũng đang học cách lắng nghe dữ liệu của chính mình: Mỗi con số bán hàng, mỗi phản hồi của khách hàng đều có thể kể một câu chuyện - về niềm tin, hành vi và khát vọng.

Từ số liệu đến sự thật, một câu chuyện hay không phải là câu chuyện được tô vẽ từ dữ liệu, mà là câu chuyện được soi sáng bởi dữ liệu. Bởi khi bạn thấy 200 nghìn học sinh bỏ học sớm ở nông thôn, đó không chỉ là con số - đó là 200 nghìn giấc mơ bị ngắt quãng. Và khi doanh số tăng 50%, đừng chỉ nói “wow”, mà hãy tự hỏi: Vì sao, ai được hưởng lợi, và ai đang bị bỏ lại phía sau? Đó chính là tinh thần của Data Storytelling - nghệ thuật biến dữ liệu thành sự thấu hiểu, và con số thành câu chuyện của con người.

Ở góc độ nghiên cứu thị trường nhất là trên nền tảng thương mại điện tử (TMĐT), bà Đỗ Thanh Hương, trưởng phòng Nghiên cứu thị trường của Công ty Cổ phần Khoa học Dữ liệu Metric - đơn vị đặt mục tiêu trở thành “Nền tảng tổng hợp và khai thác dữ liệu thông minh” - cho biết, Big Data hiện là chìa khóa giúp DN Việt Nam bứt phá trong bối cảnh TMĐT và kinh tế số phát triển mạnh mẽ. Dựa trên dữ liệu tổng hợp từ 4 sàn TMĐT lớn gồm Shopee, Lazada, Tiki và TikTok Shop trong giai đoạn từ ngày 1/1 đến 30/9/2025, Metric ghi nhận tổng doanh số toàn thị trường đạt 305,9 nghìn tỷ đồng. Riêng quý III/2025 đạt 103,6 nghìn tỷ đồng, tăng nhẹ 2,6% so với quý II, cho thấy thị trường đang dần phục hồi sau giai đoạn chững lại đầu năm.

Cục diện cạnh tranh cũng có sự thay đổi rõ nét khi Shopee tiếp tục dẫn đầu với 56% thị phần trong quý III/2025 nhưng mức tăng trưởng doanh số chỉ đạt 4% so với cùng kỳ 2024. Ở chiều ngược lại, TikTok Shop duy trì tốc độ tăng trưởng ấn tượng với 69%, qua đó mở rộng thị phần lên 41%. Một điểm nổi bật là nhóm shop Mall (cửa hàng chính hãng), dù chỉ chiếm 2,36% tổng số shop trên Shopee và TikTok Shop, lại đóng góp tới 32,39% tổng doanh số trong 9 tháng đầu năm 2025, khẳng định vai trò chủ lực của kênh bán hàng chính hãng trong tăng trưởng TMĐT.

Theo bà Hương, trong bối cảnh thị trường liên tục biến động, việc khai thác dữ liệu lớn không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc nếu DN muốn duy trì lợi thế cạnh tranh. Với kho dữ liệu lịch sử 5 năm và nền tảng phân tích thông minh dựa trên Big Data, Metric hỗ trợ DN thấu hiểu dung lượng và xu hướng thị trường để đưa ra quyết định đầu tư chính xác; nắm bắt nhanh các sản phẩm mới, sản phẩm bán chạy cùng thông tin đối thủ và giá bán để phục vụ phát triển sản phẩm kịp thời; đồng thời tối ưu vận hành bán hàng theo thời gian thực và dự báo tồn kho hiệu quả. Thực tế cho thấy, “việc kết hợp nghiên cứu thị trường cùng Big Data có thể giúp tăng 54% khả năng tăng doanh thu trực tiếp và tăng 25% cơ hội đạt lợi nhuận gấp đôi, nhờ việc DN kịp thời nắm bắt xu hướng, hành vi người tiêu dùng, sản phẩm, đối thủ và những “insight” mới của thị trường”, bà Hương nhấn mạnh.

Là đơn vị thống kê quốc gia, bà Nguyễn Thị Hương, Cục trưởng Cục Thống kê (Bộ Tài chính) cho rằng, Việt Nam đang tiến bước mạnh mẽ trong ứng dụng dữ liệu cho thống kê dân số. Theo bà Nguyễn Thị Hương, Việt Nam đã xây dựng thành công Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư do Bộ Công an quản lý, cùng nhiều cơ sở dữ liệu hành chính chuyên ngành khác. Đây là nền tảng quan trọng để ngành thống kê đổi mới Tổng điều tra dân số theo hướng hiện đại, tiết kiệm và phù hợp với Đề án phát triển dữ liệu dân cư, định danh và xác thực điện tử theo Quyết định 06/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. Bà Hương cho biết, Tổng điều tra Dân số và Nhà ở năm 2019 là ví dụ điển hình về ứng dụng công nghệ thông tin trong toàn bộ quy trình, được nhiều quốc gia học hỏi. Tuy nhiên, Việt Nam cần tiến xa hơn trong chuyển đổi số, tận dụng các nguồn dữ liệu hành chính và dữ liệu lớn để giảm gánh nặng điều tra và nâng cao chất lượng thống kê. Thời gian tới, thống kê Việt Nam tiếp tục cung cấp thông tin khoa học, minh bạch; tăng cường hợp tác quốc tế, ứng dụng công nghệ, đổi mới phương pháp đáp ứng chuyển đổi số. Ngành Thống kê cam kết đồng hành cùng Chính phủ xây dựng kinh tế dữ liệu, hướng tới phát triển bền vững và thịnh vượng.

Khi con số cần trái tim

Theo Thiếu tá Đào Đức Triệu, Giám đốc Trung tâm sáng tạo, khai thác dữ liệu (Trung tâm dữ liệu quốc gia - Bộ Công an), Tổng thư ký Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia,  kỷ nguyên công nghệ mới đã tạo ra những nguồn tài nguyên hoàn toàn mới, và dữ liệu chính là tài nguyên chiến lược của nền kinh tế số và chuyển đổi số quốc gia. Vì thế, việc nâng cao năng lực phân tích, xử lý và quản trị dữ liệu trở thành yêu cầu cấp thiết với mọi tổ chức, DN và cá nhân. Trên cơ sở đó, Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia - với sứ mệnh kết nối các cơ quan quản lý, DN và tổ chức trong lĩnh vực dữ liệu và khoa học công nghệ - đang nỗ lực xây dựng những hoạt động thiết thực, lan tỏa tri thức, kết nối cộng đồng và thúc đẩy ứng dụng công nghệ dữ liệu hiện đại vào đời sống thực tiễn.

Thiếu tá Đào Đức Triệu nhấn mạnh: “Dữ liệu có nhiều giá trị thặng dư. Nếu được khai thác tốt và kết nối thông minh, dữ liệu có thể tạo ra giá trị lâu bền”. Đồng thời, Hiệp hội quyết tâm đóng góp xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo vững mạnh, thúc đẩy ngành công nghiệp dữ liệu Việt Nam phát triển bền vững.

Tương tự, bà Hạnh Phạm, Giám đốc Khoa học dữ liệu cho Tổ chức Người dùng cốt lõi tại Pinterest (Mỹ) cũng cho rằng, dữ liệu là nguồn tài nguyên số quý giá. Khi khai thác, chúng ta cần làm điều đó có trách nhiệm và hiệu quả. Đồng thời, phải xây dựng hệ thống quản lý rõ ràng: Ai được sử dụng dữ liệu, sử dụng ở đâu, và liệu cách tác động của họ có tuân thủ nguyên tắc hay không. Quan trọng hơn, việc xác định ai sở hữu dữ liệu, quản lý ra sao, phải tránh tình trạng cồng kềnh, chồng chéo, để khai thác tối đa giá trị của dữ liệu.

Trong khi đó, bà Tuyết Đặng - CEO sáng lập MedCAT, đơn vị tiên phong về trí tuệ nhân tạo (AI) tại Việt Nam chia sẻ: “Qua nhiều năm triển khai, tôi nhận thấy dữ liệu chính là yếu tố then chốt cho chuyển đổi số quốc gia - điều mà vài năm trước còn ít người nhắc đến”. Bà nhấn mạnh, an toàn thông tin là ưu tiên số một khi xây dựng cơ sở dữ liệu. “Đặc biệt, vấn đề bản quyền và chủ quyền dữ liệu rất quan trọng. Nếu phụ thuộc vào hệ thống không thuộc kiểm soát quốc gia, chúng ta đang để nguồn tài nguyên quý giá trôi ra ngoài mà không kiểm soát được. Để giải quyết, chúng ta phải làm chủ công nghệ xử lý và khai thác dữ liệu”.

Thế giới hiện đại không chỉ giao tiếp bằng lời nói, mà còn giao tiếp bằng dữ liệu. Từ kinh tế, y tế, giáo dục đến giải trí, mọi lĩnh vực đều vận hành trên nền tảng số liệu. Nhưng dữ liệu tự thân không biết nói, nó cần những con người biết kể chuyện, để biến thông tin khô khan thành cảm xúc, khiến con số trở nên sống động và chạm đến người đọc. Data Storytelling là sự giao thoa giữa phân tích dữ liệu, trực quan hóa và nghệ thuật kể chuyện. Khi ba yếu tố này gặp nhau, những thông tin tưởng chừng khô khan sẽ hóa thành câu chuyện đầy sức sống. Một nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng, con người chỉ nhớ khoảng 5% số liệu khô, nhưng có thể ghi nhớ tới 60% khi dữ liệu được lồng vào câu chuyện. Nói cách khác, dữ liệu chỉ thực sự sống khi nó được kể.

Tuy nhiên, đằng sau làn sóng dữ liệu ấy là một khoảng trống lớn: thiếu người kể chuyện. Việt Nam có nhiều kỹ sư dữ liệu, chuyên gia phân tích, nhưng lại thiếu những người biết “dịch” dữ liệu sang ngôn ngữ con người.

Một báo cáo năm 2024 của Tomorrow Marketers chỉ ra rằng: phần lớn DN Việt vẫn xem Data Storytelling là “một kỹ năng phụ” thay vì năng lực chiến lược. Điều này khiến dữ liệu bị “cô lập” nhiều, nhưng không chạm được đến ai. Bởi dữ liệu, xét cho cùng, không bao giờ đủ. Điều chúng ta cần là hiểu được con người đằng sau dữ liệu đó.

Dù vậy, tín hiệu tích cực đang xuất hiện. Các trường đại học bắt đầu đưa trực quan hóa dữ liệu và phân tích dữ liệu ứng dụng vào chương trình học. Các DN lớn như Beiersdorf Vietnam, Bayer Việt Nam, QSR Việt Nam hay các tờ báo công nghệ… đều tổ chức tọa đàm, hội thảo về Kể chuyện bằng dữ liệu (Data Storytelling) cho đội ngũ nhân sự. “Một thế hệ trẻ đang lớn lên với khả năng đọc dữ liệu bằng mắt, hiểu dữ liệu bằng tim, và kể lại bằng trí tuệ. Họ không chỉ biết viết báo cáo, họ biết viết câu chuyện từ báo cáo ấy”, TS Phan Thị Thùy Trâm nói.

Khi dữ liệu trở lại làm người, bạn có nhận ra không? Dữ liệu vốn không có linh hồn, nhưng những người kể chuyện như chúng ta có thể trao cho nó hơi thở và nhịp tim. Mỗi con số trở thành một hơi thở, mỗi biểu đồ là một nhịp tim, và mỗi câu chuyện được kể bằng dữ liệu là lời nhắn nhủ: Đừng chỉ đếm, hãy hiểu. Nếu bạn yêu con số, hãy học cách kể; nếu bạn yêu kể chuyện, hãy học cách lắng nghe dữ liệu. Chỉ khi hai điều ấy hòa vào nhau, chúng ta mới tạo ra những câu chuyện khiến thế giới dừng lại để lắng nghe.

Một ngày nào đó, khi nhìn lại, chúng ta sẽ nhận ra rằng những biểu đồ hôm nay không chỉ là bằng chứng của công nghệ, mà là những trang nhật ký của nhân loại. Trong từng con số, có mồ hôi, có niềm tin, có cả khát vọng. Và chỉ khi ta học được cách kể lại, dữ liệu mới biết thở như một sinh thể sống.

Kể chuyện bằng dữ liệu, suy cho cùng, không phải là làm đẹp cho những con số, mà là trả lại cho chúng quyền được chạm vào cảm xúc con người. Đó là hành trình để công nghệ không làm chúng ta xa cách hơn, mà khiến chúng ta hiểu nhau hơn. Và có lẽ, chính lúc dữ liệu biết kể chuyện, cũng là khi con người thật sự bắt đầu lắng nghe thế giới của mình.