17 năm truy lùng kẻ gieo rắc bom thư ám ảnh nước Mỹ

Bằng sự kiên trì phân tích của Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) và quyết định dũng cảm của người em trai David Kaczynski khi nhận ra giọng văn quen thuộc, bí mật về Unabomber cuối cùng đã bị phơi bày.

Một buổi sáng se lạnh đầu tháng Tư năm 1996, những đặc vụ FBI và cảnh sát liên bang bí mật tiến về phía một nhà gỗ nhỏ, xám xịt giữa rừng thông ở bang Montana. Không điện, không nước, không dấu hiệu của cuộc sống hiện đại. Nhưng bên trong bức tường gỗ mục kia, một người đàn ông 54 tuổi, gầy gò với bộ râu rậm rạp, đang cất giữ một kho vũ khí chết người: những quả bom thủ công đã, đang và sẽ gieo rắc nỗi kinh hoàng cho nước Mỹ.

Khi cánh cửa bật mở, Ted Kaczynski - kẻ mà cả nước Mỹ gọi bằng cái tên Unabomber - đứng lặng lẽ, mắt nhìn trống rỗng. Cuộc truy lùng kéo dài gần 2 thập kỷ, với hàng trăm đặc vụ, hàng triệu đô la chi phí, đã kết thúc. Nhưng điều đưa vụ án này vào lịch sử không chỉ là sự dai dẳng và tốn kém, mà là trí tuệ điều tra: những đặc vụ FBI đã biết soi vào thứ ít ai nghĩ tới là ngôn ngữ để phá án.

Bóng ma trong thư

Từ năm 1978 đến 1995, nước Mỹ sống trong nỗi lo sợ bởi những bưu kiện bí ẩn. Những chiếc hộp gỗ được chế tạo tỉ mỉ, bên ngoài dán tem và địa chỉ bình thường, bên trong giấu thuốc nổ, dây kíp, mảnh kim loại. Chúng được gửi đến các trường đại học, hãng hàng không, văn phòng của các kỹ sư, các nhà khoa học. Cái tên “Unabomber” ra đời từ ký hiệu của FBI: University & Airline Bomber (kẻ đánh bom trường đại học và hãng hàng không). Trong 17 năm, đã có 3 người thiệt mạng, 23 người bị thương, nhiều người tàn phế. Nỗi sợ hãi len lỏi trong giới trí thức, công nghiệp, thậm chí cả công chúng.

Nhưng dù tung ra lực lượng khổng lồ, FBI vẫn bế tắc. Tờ The New Yorker số ra ngày 16/3/1998 ghi nhận, “các quả bom được chế tạo thủ công, đánh số, lau sạch từng vết, gần như không để lại dấu vân tay hay ADN. Hàng chục năm trôi qua, hồ sơ của FBI chỉ dày thêm mà không có đột phá”.

Năm 1995, Unabomber gửi một tối hậu thư kỳ lạ: hắn sẽ ngừng giết người nếu các báo The New York Times hoặc The Washington Post đăng tải toàn văn bản thảo dài 35.000 từ, mang tựa đề Industrial Society and Its Future. Đây là một bản luận văn cực đoan, lên án công nghiệp hóa, khoa học kỹ thuật, ca ngợi lối sống tự cung tự cấp. Công chúng bàng hoàng, các tờ báo lưỡng lự, nhưng dưới khuyến nghị của FBI và Bộ Tư pháp Mỹ, bản thảo được công bố vào tháng 9/1995.

Chính quyết định này, mà nhiều người coi là nhượng bộ khủng bố, lại trở thành bước ngoặt. Bản tuyên ngôn cho phép các chuyên gia soi xét từng con chữ, tìm kiếm dấu vết mà những quả bom không hề để lại.

James R. Fitzgerald, nhà phân tích ngôn ngữ của FBI, trong cuộc phỏng vấn với The Ted K Archive, cho hay: “Tôi đọc bài viết của Unabomber và ngay lập tức nhận ra đây là một giọng văn rất đặc trưng. Những cấu trúc ngữ pháp, những lỗi dùng từ, thậm chí cách ông ta gõ máy chữ, tất cả đều như một dấu vân tay bằng chữ viết”.

Fitzgerald và nhóm của ông bắt đầu so sánh bản tuyên ngôn (Manifesto) của tên tội phạm với những văn bản khác. Họ để ý đến cách Kaczynski sử dụng cụm từ cổ, lối diễn đạt lạ, và đặc biệt là một biến thể của câu tục ngữ nổi tiếng. Thay vì “you can’t have your cake and eat it too”, Unabomber viết “you can’t eat your cake and have it too”.

Thông thường người ta nói “you can’t have your cake and eat it too”, nghĩa là không thể vừa giữ nguyên cái bánh, vừa ăn nó (ám chỉ: không thể hưởng cả hai điều mâu thuẫn). Ted Kaczynski lại viết thành: “you can’t eat your cake and have it too”, cùng ý nghĩa, nhưng đảo ngược trật tự, nghe “lạ tai” và trở thành đặc điểm nhận diện.

Chính kiểu đảo ngữ này xuất hiện trong một lá thư Ted gửi cho gia đình. Fitzgerald khẳng định: “Đây không phải ngẫu nhiên. Đó là bản sắc của ông ta, một lỗi cố hữu mà không ai khác có”.

Ngôn ngữ - thứ mà hầu hết điều tra viên ít quan tâm - giờ đây trở thành sợi chỉ đỏ. Nhưng cần một chứng cứ sống động hơn để biến phân tích thành hành động.

David Kaczynski, sống yên ổn với gia đình ở New York, khi đọc Manifesto đã cảm thấy lạnh sống lưng. Ông nhận ra giọng điệu quen thuộc, những ám ảnh triết học, và cả cách dùng từ mà ông từng thấy trong thư anh trai Ted gửi. Ông rơi vào giằng xé. Cuối cùng, David chọn công lý. Ông và vợ tìm đến FBI, cung cấp những lá thư cũ của Ted để so sánh. Với những tài liệu này, các phân tích của Fitzgerald trở nên thuyết phục hơn bao giờ hết. FBI đã có lý do để xin lệnh giám sát căn nhà gỗ ở Montana, nơi Ted sống ẩn dật suốt nhiều năm.

Cuộc đột kích

Ngày 3/4/1996, lực lượng đặc nhiệm bao vây căn nhà. Bên trong, cảnh tượng như trong tiểu thuyết: một không gian chật hẹp, tối tăm, đầy giấy tờ, dụng cụ; một quả bom đã lắp ráp hoàn chỉnh. Họ tìm thấy bản thảo Manifesto, hàng nghìn trang nhật ký ghi chép chi tiết cách chế tạo bom, cùng bằng chứng nối liền từng vụ tấn công trong suốt 17 năm.

“Chúng tôi biết ngay mình đã tìm được Unabomber”, một đặc vụ kể lại. Vật chứng không chỉ buộc tội mà còn hé lộ một tâm trí bị ám ảnh: những công thức nổ, những ghi chép về mục tiêu, và những lý luận chống lại xã hội hiện đại. Điều đáng ngại là tất cả những thứ ấy xuất phát từ một người từng được coi là thiên tài toán học, từng là giảng viên đại học danh tiếng.

Ted Kaczynski sinh năm 1942 tại Chicago, trong một gia đình lao động gốc Ba Lan. Ngay từ nhỏ, ông ta đã bộc lộ khả năng toán học phi thường: thi IQ đạt 167, thường xuyên vượt trội so với bạn bè cùng lứa. Năm 16 tuổi, Kaczynski được nhận vào Đại học Harvard, sau đó lấy bằng Tiến sĩ toán học tại Đại học Michigan, rồi trở thành giảng viên trẻ nhất trong lịch sử Đại học Berkeley ở tuổi 25.

Thế nhưng, sau vài năm giảng dạy, Kaczynski đột ngột từ bỏ sự nghiệp hàn lâm. Năm 1969, ông ta rời Berkeley, tìm đến cuộc sống ẩn dật trong căn nhà gỗ ở bang Montana heo hút, không điện, không nước, tự trồng trọt và săn bắt. Chính trong quãng đời ẩn sĩ này, Kaczynski nuôi dưỡng tư tưởng cực đoan chống lại công nghiệp hóa và khoa học kỹ thuật, coi đó là mối đe dọa đối với tự do và nhân tính.

Từ một thiên tài toán học, Kaczynski trượt dài thành kẻ khủng bố, để lại dấu ấn không phải bằng công trình khoa học mà bằng 17 năm gieo rắc bom thư khiến cả nước Mỹ sống trong ám ảnh.

Điều khiến dư luận Mỹ ám ảnh không chỉ là bom thư, mà còn là nghịch lý về con người Ted Kaczynski. Một trí tuệ từng chinh phục những định lý toán học phức tạp, từng có vị trí vững chắc trong giới hàn lâm, lại rẽ sang con đường khủng bố. Bước ngoặt ấy đến từ nhiều tầng nguyên nhân.

Thứ nhất, trải nghiệm ở Harvard khi mới 16 tuổi khiến Kaczynski bị cô lập xã hội, luôn mang mặc cảm lạc lõng giữa những người trưởng thành. Thứ hai, ông ta từng tham gia một thí nghiệm tâm lý gây tranh cãi do Giáo sư Henry Murray thực hiện, bị cho là đã để lại tổn thương tinh thần sâu sắc. Thứ ba, khi chứng kiến xã hội công nghiệp hóa ngày càng nhanh, Kaczynski không nhìn thấy tương lai cho tự do cá nhân, mà chỉ thấy sự tha hóa và nô dịch bởi công nghệ.

Những ám ảnh ấy, cộng với tính cách hướng nội cực đoan, đã khiến ông ta rời bỏ học thuật, sống ẩn dật và biến tư tưởng phản kháng thành hành động bạo lực. Vụ án Unabomber cho thấy trí tuệ, nếu thiếu nền tảng đạo đức và sự cân bằng, có thể trở thành vũ khí hủy diệt không kém gì thuốc nổ.

Sau khi Ted Kaczynski bị bắt, câu hỏi lớn là: Ông ta có đủ năng lực chịu trách nhiệm hình sự không? Các luật sư bào chữa muốn chứng minh ông ta mắc bệnh tâm thần nặng, nhằm tránh án tử hình. Nhưng Ted kịch liệt phản đối, khẳng định mình hoàn toàn tỉnh táo, và hành động dựa trên niềm tin. Tranh cãi kéo dài, cho đến tháng 1/1998, Kaczynski chấp nhận thỏa thuận nhận tội để tránh án tử, đổi lại nhiều bản án tù chung thân liên tiếp, không có khả năng ân xá.

Ted Kaczynski chết vào sáng 10/6/2023, tại nhà tù liên bang ở Butner, bang Bắc Carolina. Khi đó Kaczynski 81 tuổi, đang bị ung thư giai đoạn cuối. Các báo cáo cho biết ông ta treo cổ bằng dây giày trong phòng giam. Năm 1998, ông ta từng cố tự sát khi dùng đồ lót để treo cổ trong tù khi đang chờ xử án.

Vụ Unabomber còn cho thấy sự thông minh trong điều tra, phá án của cảnh sát không nằm ở công nghệ tối tân, mà ở khả năng đổi mới tư duy. FBI đã không bỏ cuộc khi mọi chứng cứ vật lý trở nên vô nghĩa, mà dám đi theo con đường chưa từng có tiền lệ: phân tích ngôn ngữ. James R. Fitzgerald nhớ lại: “Chúng tôi không chỉ bắt được một kẻ giết người. Chúng tôi chứng minh rằng ngôn ngữ có thể lên tiếng như một nhân chứng”, theo tường thuật của Ted K.Archive.

Quyết định công bố Manifesto, ban đầu gây tranh cãi, hóa ra lại chính là chìa khóa mở ra cơ hội điều tra. Việc người em trai David Kaczynski dám hy sinh tình thân để cứu mạng người vô tội, trở thành minh chứng cho trách nhiệm đạo đức trong xã hội.

Vụ án kết thúc gần 3 thập kỷ, nhưng bài học vẫn còn nguyên giá trị. Trong một thế giới mà tội phạm ngày càng tinh vi, công nghệ cao có thể tạo ra những thủ đoạn khó lường, thì trí tuệ, óc phân tích, và sự can đảm dám nhìn ra manh mối từ những chi tiết tưởng chừng nhỏ bé mới là chìa khóa để công lý chiến thắng. Vụ Unabomber đã đặt nền móng cho một lĩnh vực mới của khoa học điều tra,  “forensic linguistics”  hay ngôn ngữ học pháp y, và khẳng định rằng mọi con người, dù cố gắng xóa sạch dấu vết vật chất, vẫn để lại dấu ấn của riêng mình trong từng con chữ.

Trong gần hai thập kỷ, FBI đã dốc hết những gì tốt nhất của khoa học hình sự hòng phá án: truy tìm dấu vết thuốc nổ, phân tích mảnh bom, so sánh kim loại, thậm chí kiểm tra hàng nghìn sổ mua bán vật liệu. Nhưng Unabomber quá kỹ lưỡng: mọi chi tiết đều được chế tạo thủ công, đánh số, mài nhẵn, lau sạch. Kết quả là công nghệ hiện đại trở nên bất lực trước một kẻ ẩn sĩ sống giữa rừng già.

Chính sự bế tắc ấy buộc FBI phải thay đổi tư duy. James R. Fitzgerald đã chứng minh rằng chìa khóa nằm ở chữ viết, chứ không phải dấu vết vật chất. Cách dùng từ, lỗi chính tả, thói quen diễn đạt… trở thành “dấu vân tay bằng ngôn ngữ”. Đây là bước ngoặt: từ một ngành chưa từng được coi trọng, “forensic linguistics” trở thành vũ khí mới trong chống tội phạm. Sau vụ Unabomber, phương pháp này tiếp tục được áp dụng để điều tra thư nặc danh, tin nhắn tống tiền, thậm chí cả các cuộc trò chuyện trên Internet.

Vụ án cho thấy một sự thật gai góc: công nghệ không phải lúc nào cũng thắng công nghệ. Đôi khi, chính sự quan sát tinh tế và óc phân tích con người mới phá được bế tắc.

Xung đột đạo đức và câu hỏi về trách nhiệm xã hội

Trong vụ án này, chìa khóa quyết định là lòng can đảm của David Kaczynski. Nhận ra giọng văn của anh trai, ông rơi vào tình thế không ai muốn: im lặng thì có thể thêm nhiều người chết, còn tố cáo thì là phản bội máu mủ. Cuối cùng, David chọn đứng về phía công lý. Quyết định này đặt ra một câu hỏi muôn đời: giữa tình thân và trách nhiệm với cộng đồng, ta chọn bên nào?

Không chỉ David, cả báo chí Mỹ cũng chịu sức ép tương tự. Việc công bố Manifesto bị nhiều người chỉ trích là “chiều lòng khủng bố”. Nhưng nếu không đăng, FBI sẽ mất manh mối quan trọng nhất. Thực tế cho thấy: đôi khi tự do ngôn luận, dù trao diễn đàn cho một kẻ cực đoan, lại chính là cách để xã hội tự bảo vệ mình.

Vụ Unabomber nhắc nhở rằng công lý còn là bài toán đạo đức. Trách nhiệm cá nhân, dũng khí của gia đình, và lựa chọn của truyền thông đều góp phần quyết định. Trong một thế giới đầy rẫy đe dọa ẩn danh - từ bom thư cho tới khủng bố mạng - chính những quyết định mang tính đạo lý này mới giữ cho xã hội không rơi vào bóng tối.