Máy bay do thám ghi lại lịch sử các thành phố ở Trung Đông

• Máy bay U2 truy quét gián điệp ở Trung Đông
• Mỹ tiếp tục sử dụng máy bay U-20 do thám CHDCND Triều Tiên

Ngoài ra còn có một "hành khách" khác thực hiện Sứ mạng 8648: một máy ảnh chụp toàn cảnh Hycon Model B được treo dưới bụng máy bay cùng  với một camera theo dõi sẽ "nhấp nháy" suốt chuyến bay để chụp hơn 6.000 bức ảnh và những đối tượng nhỏ từ độ cao 19 mét.

Máy bay U2 chụp hàng nghìn bức ảnh giá trị

Đó là ngày 30-10-1959 - cao điểm của Chiến tranh Lạnh. Vào 12 tháng trước đó, Washington xung đột với Moscow ở Berlin. Washington cũng bị hoảng sợ bởi chương trình không gian của Liên Xô đã chụp những bức ảnh đầu tiên về phía xa của mặt trăng. Máy bay U2 thực hiện nhiều sứ mệnh trên khắp Trung Đông, chủ yếu chụp ảnh các cơ sở quân sự và thành phố. 

Aleppo ở Syria, được thực hiện bởi Mission 8652 của chiếc U2 vào ngày 19-11-1959.

Nhưng trong số đó có những bức ảnh được coi là vô giá đối với giới khảo cổ học và môi trường học thế kỷ 21: những bức ảnh chụp các thắng cảnh mà hơn nửa thế kỷ sau đã không còn tồn tại hoặc hầu như không thể nhìn thấy được. Đó là các mạng lưới kênh đô thị cổ. Bẫy săn thời tiền sử. Các cộng đồng Arab đầm lầy đã bị nhổ tận gốc vào cuối thế kỷ 20. Các nhà khảo cổ học cho biết các địa điểm này cung cấp một cửa sổ quan trọng về các nền văn minh cổ xưa. 

Nhà khảo cổ học Emily Hammer  Đại học Pennsylvania, người nghiên cứu các bức ảnh cho biết: "Chúng tôi biết những hình ảnh từ những chuyến bay đó đã tồn tại và chúng được lưu trữ như một phần của Cơ quan Lưu trữ Quốc gia Mỹ. Việc sử dụng chụp ảnh trên không đã có từ lâu, nhưng về chất lượng, những hình ảnh này khá đáng kinh ngạc".

"Chiến tranh lạnh" ở Trung Đông

Cuối thập niên 1950 là thời kỳ cạnh tranh gay gắt giữa Mỹ và Liên Xô ở Trung Đông. Washington đặc biệt cảnh giác về ảnh hưởng ngày càng tăng của Moscow ở Ai Cập và Syria. Chương trình do thám Trung Đông - có mật danh CHESS - thực hiện từ tháng 6-1956 đến tháng 5-1960. Từ Thổ Nhĩ Kỳ, CHESS đã thực hiện ít nhất 52 phi vụ bí mật - trong đó có 15 chuyến bay qua Liên Xô khi tìm kiếm thông tin tình báo về các hoạt động quân sự, bao gồm cả các cơ sở hạt nhân bị nghi ngờ. 

Những hình ảnh mà các sứ mệnh U2 chụp được ghi lại các địa điểm trên mặt đất không tồn tại nữa. Xung đột, cùng với sự phát triển nông nghiệp thâm canh và sự mở rộng của đô thị đã làm thay đổi phần lớn khu vực. Hammer và Jason Ur, hai giáo sư Đại học Harvard, viết: "Hình ảnh từ những sứ mệnh này ghi lại cảnh quan các điểm nóng của Chiến tranh Lạnh trong hai thập niên 1950 và 1960". Hammer và Jason Ur báo cáo kết quả nghiên cứu của họ trên tạp chí Advances in Archaeological Practice.

Một máy bay do thám Lockheed U2 tương tự như máy bay đã bay trong Chiến tranh Lạnh.

Các sứ mệnh do thám của Mỹ đã bay qua Ai Cập, Jordan, Israel, Saudi Arabia, Liban, Syria, Iraq và Iran cùng những nơi khác. Máy ảnh chỉ được tắt khi máy bay đang ở trong không phận Thổ Nhĩ Kỳ. Các chuyến bay qua Israel, bao gồm cả nhà máy hạt nhân Dimona, thu thập những tài liệu mà cho đến nay vẫn chưa được giải mật và công bố rộng rãi. Hình ảnh thu thập từ CHESS tốt hơn so với hình ảnh của dự án CORONA - cũng ở Trung Đông, được chụp bởi vệ tinh KH4B từ năm 1967 đến năm 1972. 

Các sứ mạng do thám của U2 thực hiện sớm trong ngày, đảm bảo rằng những bóng đen dài trên mặt đất sẽ làm nổi bật các đặc điểm chính của cảnh quan. Các nhiệm vụ vào cuối mùa thu và mùa đông đảm bảo có ít bụi hơn trong khí quyển giúp cải thiện độ rõ nét của ảnh chụp.

Stephen Davis, nhà khảo cổ học tại Đại học College ở Dublin và chủ tịch của Nhóm Nghiên cứu Khảo cổ học trên không quốc tế, bình luận: "Trong khi tập trung vào các cơ sở quân sự, các sứ mạng của U2 đã bao phủ toàn bộ khu vực với những camera tốt, thậm chí theo tiêu chuẩn ngày nay, có lẽ tương đương với những hình ảnh do Google Earth cung cấp. Nhưng việc phân loại và ghi lại các bức ảnh U2 là một công việc lâu dài và tốn nhiều công sức".

Hammer cho biết: "Thực ra để nắm được chúng và ghép chúng lại với nhau là công việc rất phức tạp". Tài liệu giải mật được lưu trữ tại kho lạnh của Cục Lưu trữ và Văn khố Quốc gia Mỹ (NARA) ở Lenexa thuộc bang Kansas. Cho đến nay Hammer và Ur đã xác định được trong khoảng thời gian từ tháng 8-1958 đến ngày 29-1-1960 - ước tính có khoảng 46.000 khung hình chụp từ các camera chính và 8.100 khung hình bổ sung từ các camera do thám. Hammer nói: "Đã có hàng chục chuyến bay như vậy qua Trung Đông nhưng chỉ có 11 chuyến bay trong số đó được giải mật".

Sứ mệnh 8648 và những gì nhìn thấy

Một trong những chuyến bay này là Mission 8648 (Sứ mệnh 8648), có đường bay vào tháng 10-1959 được nhóm do Hammer và Ur chỉ đạo ghép nối một cách cẩn thận, sử dụng thời gian trên các âm bản và dữ liệu khác. Sau khi rời Thổ Nhĩ Kỳ lúc 05:00 GMT, Mission 8648 bay qua Aleppo, Hama và Homs trước khi đến Palmyra. Từ đó, nó băng qua sông Euphrates tại Deir ez-Zor, sau đó đến thị trấn biên giới Syria-Thổ Nhĩ Kỳ. Sau đó là Iraq và Mosul, Kirkuk, Baghdad và Basra. 

Ur, ngày nay là Iraq hiện đại, do U2 Mission 8648 thực hiện vào tháng 10-1959 (trái); và hình ảnh vệ tinh CORONA vào tháng 5-1969.

Tiếp theo, chiếc U2 đi về phía nam tới Riyadh trước khi bay ngược về phía bắc qua Najaf, Karbala và Ramadi. Nhiệm vụ bay xuống thung lũng sông Euphrates, với hai đường vòng vào thảo nguyên Syria để chụp các cơ sở quân sự bị cô lập, sau đó hạ cánh xuống căn cứ lúc 13 giờ 50 GMT.

Trong số các điểm tham quan mà sứ mệnh chụp được có các kênh đào, đường hầm và các địa điểm tại Negub ở miền bắc Iraq mà không thể nhìn thấy từ mặt đất hoặc đã bị phá hủy trong những thập kỷ sau đó. Chúng tạo thành một phần của hệ thống thủy lợi hỗ trợ thành phố Nimrud của người Assyria, được thành lập từ thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 7 trước Công nguyên, và vào thời điểm đó là một trong những khu vực đô thị lớn nhất thế giới. Từ hình ảnh này và các hình ảnh chụp từ trên không khác, các chuyên gia có thể thu thập một mô tả có hệ thống về cách dẫn nước đến thành phố cổ đại.

Hammer và Ur viết trong cuốn "Những tiến bộ trong thực hành khảo cổ học": "Tính sẵn có của ảnh chụp từ trên không U2 đã nâng cao đáng kể kiến thức của chúng tôi về tính năng này và hoạt động của nó. Các điểm tham quan được tiết lộ bởi âm bản đã kéo dài hàng thế kỷ và mang lại cái nhìn sâu sắc về các nền văn hóa khác nhau". Tháng 1-1960, Mission 1554 đã chụp ảnh các cấu trúc được gọi là cánh diều sa mạc, nổi bật trong cảnh quan giống như những hình cây gậy khổng lồ trên sa mạc bazan đen ở phía đông Jordan. Người ta tin rằng chúng đã được cư dân trong khu vực sử dụng từ 5.000 đến 8.000 năm trước để bẫy linh dương và các loài động vật lớn khác.

Bay qua miền nam Iraq, cùng sứ mạng đó đã ghi lại các cấu trúc làng mạc và mật độ dân số giữa những người Arab Marsh - những cộng đồng sống trong những vùng đầm lầy xung quanh thành phố Basra, miền nam Iraq. Kể từ thập niên 1960, lối sống của họ đã thay đổi hoàn toàn do mực nước ở sông Tigris và Euphrates giảm do việc xây dựng đập ở Thổ Nhĩ Kỳ, Iran và Iraq. Ngoài ra còn có việc chính phủ Saddam Hussein cố ý làm ngập khu vực vào đầu thập niên 1990 để trừng phạt người Arab Marsh vì họ được cho là đã tham gia vào một cuộc nổi dậy thất bại vào năm 1991. 

Nhiều cư dân của các đầm lầy đã từ bỏ khu vực này khi mực nước giảm và xâm nhập mặn từ Vịnh đã giết chết trâu nước của họ và phá hủy nguồn cá. Hammer and Ur cho biết: "Mọi người đã sống một lối sống độc đáo ở đó hàng ngàn năm, chăn trâu, xây nhà và làm mọi thứ bằng lau sậy, sống trên các đảo nổi, trồng cây chà là và đánh cá. Bây giờ chúng ta có thể nghiên cứu tổ chức không gian, nhân khẩu học và lối sống của những cộng đồng này".

Tại sao sứ mạng do thám của U2 kết thúc

Bức màn bí mật xung quanh các sứ mạng do thám và U2 - quân đội Mỹ phủ nhận chiếc máy bay này thậm chí còn tồn tại - cuối cùng đã bị vạch trần vào tháng 5-1960. Một chiếc U2 do Gary Powers, một nhân viên của Cục Tình báo trung ương Mỹ (CIA) điều khiển cất cánh từ Pakistan và trong khi bay qua Liên Xô đã bị tên lửa Liên Xô bắn rơi (sự kiện là cơ sở cho bộ phim truyền hình "Bridge of Spies" năm 2015 của Steven Spielberg ). Tổng thống Mỹ Dwight D Eisenhower cuối cùng đã từ bỏ các sứ mệnh xa hơn, bao gồm cả những nhiệm vụ ở Trung Đông. Vụ việc khiến quan hệ Xô-Mỹ vốn đã căng thẳng trở nên xấu đi hơn nữa.

Các kỹ thuật viên lắp máy ảnh lên thân máy bay do thám U2.

Giữa lúc đó, phi công Gary Powers của USAF (Không quân Mỹ) bị đưa ra xét xử ở Moscow. Các bộ phận của chiếc máy bay U2 bị rơi được trưng bày. Powers bị kết án 10 năm tù và được thả trong một vụ trao đổi gián điệp vào 2 năm sau đó. Một phiên bản của chiếc U2 vẫn còn được sử dụng cho đến ngày nay (nó cũng đóng một vai trò quan trọng trong cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba vào tháng 10-1962, khi chụp ảnh các tàu chiến Liên Xô đang hướng đến Caribe). Và sức mạnh của những hình ảnh đó từ đỉnh cao của Chiến tranh Lạnh vẫn còn.

Hammer and Ur viết: "Nó (hình ảnh) có tiềm năng trở thành một nguồn tài nguyên quan trọng cho khảo cổ học cảnh quan của Âu-Á, cũng như một công cụ thiết yếu để nghiên cứu sự tăng trưởng đô thị, thay đổi môi trường và các quá trình khác trong thế kỷ 20". Davis bình luận: "Mặc dù có nhiều vấn đề đáng kể khi truy cập và ghi lại những hình ảnh được lưu giữ ở Mỹ, những bức ảnh cho phép chúng tôi nhìn thấy những thứ không còn tồn tại nữa. Có một lượng lớn tiềm năng trong loại công việc này".